رودوزی‌های سنتی برای تزئین پوشاک یا پارچه‌های مورداستفاده برای دوخت لباس‌های مختلف و بعضی وسایل دیگر به کار رفته است. تزئین انواع پیراهن، بالاپوش، کمربند، شلوار، دستار، سرانداز و همچنین انواع جانماز ، پرده، بادبزن و پوشش‌های وسایل منزل مانند رومیزی، روبالشتی، سجاده روتختی و غیره به‌وسیله رودوزی‌های سنتی انجام میشود.
رودوزی‌ها به دلیل تولید بیشتر بر روی سطح پارچه‌ها و چرم کار میشود. پارچه و چرم رودوزی شده را پس از پایان می‌توان به شکل حجم نیز درآورد (مثل کلاه و چراغ رومیزی). نقش های رودوزی‌ها شامل نقش‌های گیاهی، حیوانی، انسانی، اشیا، مناظر طبیعی و سایر نقش های هندسی است که با توجه به ویژگی‌های قومی، بومی و ذوق و سلیقه هنرمندان آن با ترکیب و رنگ‌آمیزی متنوعی نمایان میشود. همچنین از پولک، مهره، پیله، سکه و غیره در این هنر استفاده می شود. رودوزی روی پارچه‌ها، با توجه به نوع نقش ها و کاربرد آنها به صورت نقش جدا، حاشیه پارچه و گاهی نیز همه پارچه را می‌پوشاند.
ابزار و وسایل هنر رودوزی سنتی ایران
انواع سوزن مناسب نوع و جنس پارچه (ابریشمی، پشمی و...) و آرایه‌ها، انواع قیچی، انگشتانه، بشکاف، متر خیاطی، اتو، میز اتو، خط‌کش، انواع قلاب، مداد و انواع کارگاه گلدوزی از ابزار و وسایل رودوزی سنتی به‌شمار می‌روند که اگر دقت کنید بیشتر ابزار مورد نیاز در رودوزی سنتی در هنر خیاطی استفاده میشود.
روش تولید آثار هنری رودوزی سنتی
در هنر رودوزی پیش از این طرح‌ها و نقش‌ها بیشتر به‌صورت ذهنی و توسط هنرمند یکباره بر روی سطح پارچه کار میشده است. امروزه برای برخی از این رودوزی‌ها طرح اولیه تهیه میشود و برای برخی دیگر همچنان به خلاقیت هنرمند وابسته بوده و به‌صورت مستقیم با سوزن و نخ‌های رنگی بر روی پارچه دوخته میشود. این روش بیشتر در دوخت‌های محلی رایج است که هنرمند از تجربه و اندوخته‌های ذهنی خود نقش‌ها را انتخاب و به تناسب همزمان با دوخت روی آن ها کار میکند. مراحل تولید رودوزی‌ها به‌طور کلی :
· زمینه کار را در ابعاد مناسب تهیه کنیدمیتواند چرم یا هر پارچه ای باشد.
· طرح و نقش را با توجه به جنس پارچه و ابعاد پارچه انتخاب کنید.
· طرح انتخابی خود را روی پارچه پیاده کنید.
· با توجه به نوع رودوزی انتخابی (پته‌دوزی، چشمه‌دوزی، سکه‌دوزی و...) ابزار و مواد مناسب را آماده کنید.
لازم است بدانید برخی از رودوزی‌های سنتی پس از انتخاب طرح و پیاده کردن آن لازم است پارچه را در کارگاه مخصوص به‌صورت صاف و یکدست قرار داده و از هر طرف بکشند تا محکم شود؛ در این صورت پارچه پس از دوخت صاف و یکدست باقی می‌ماند.
نقش‌اندازی به‌وسیله‌ی ابزار دوخت و رشته‌های تابیده شده‌ی رنگین با بخیه‌های گوناگون برای تزئین سطح پارچه‌ها را «رودوزی» می‌گویند. با این نوع رودوزی بخشی از پارچه و یا سراسر آن تزئین میشود. در مناطق مختلف ایران این نوع رودوزی از تنوع قابل‌توجهی برخوردار است و براساس نوع بخیه‌های استفاده شده، جنس نخ‌ها و پارچه‌ها و انواع نقش‌هایی که به کار گرفته میشود، نام‌های گوناگونی دارد که عبارتند از: سوزن‌دوزی بلوچ، پته‌دوزی کرمان، ممقان دوزی آذربایجان، درویش دوزی یا تفرش‌دوزی، رشتی دوزی یا قلاب‌دوزی رشت، نقش‌دوزی یا شماره‌دوزی، گبردوزی یا زردشتی دوزی، خامه‌دوزی یا ابریشم‌دوزی و بخارا دوزی. در ادامه به دو نمونه از آنها می‌پردازیم:
در این نوع رودوزی، نقش‌های شکسته‌ی تجریدی را در سراسر زمینه‌ی پارچه‌ی پنبه‌ای با رشته‌های تابیده شده‌ی پنبه‌ای و ابریشمی رنگین و با استفاده از انواع بخیه، ایجاد می‌کنند. بخیه‌ها گوناگون که در سوزن‌دوزی بلوچ استفاده میشود با نام‌های محلی شناخته می‌شوند، مانند گراف، مرچوک، چکن‌دوزی، پریوار و غیره.
این نوع رودوزی بیشتر برای پوشاک به کار می‌رود. اجزای لباس‌های محلی مانند سرآستین، پیش‌سینه، پشت یقه، جیب، نوار لبه‌ی دامن و یا شلوار با این نوع سوزن‌دوزی تزئین میشود. کاربردهای جدید این هنر در تزئین سرویس خواب (روتختی و رو بالشی)، سفره عقد، جانماز، سجاده، جا قرآنی، رومیزی و پشتی مشاهده میشود.
برای سوزن‌دوزی بلوچ به پارچه‌های پنبه‌ای ساده و ریزباف که ضخامت تار و پود آن یکسان است و بر هم عمود باشند، نیاز است. این هنر بر روی برخی دیگر از پارچه‌ها نیز اجرا میشود. از آن‌جا که سوزن‌دوز براساس شمارش تار و پود، بخیه‌ها را بر سطح پارچه می‌دوزد، بافت پارچه اهمیت بسیاری دارد.
طرح‌ها و نقش‌های هندسی و تجریدی با رشته‌های تابیده شده پنبه‌ای در رنگ‌های مختلف به‌صورت تخت بر پارچه دوخته می‌شوند. در این هنر رنگ‌های قرمز و نارنجی چیره بوده و در کنار آن نخ‌های سیاه، سفید؛ سبز و قهوه‌ای نیز به کار می‌رود.
ب) پته‌دوزی: در این رودوزی، انواع نقش‌های گیاهی، حیوانی و تجریدی را سراسر پارچه‌ی پشمی یا قسمتی از آن با رشته‌های تابیده‌ی پشمی رنگین و کوک‌های مختلف می‌دوزند.
از پته‌دوزی برای تزئین انواع رومیزی، پرده، پشتی، جانماز، سجاده، جاقرآنی، زیرلیوانی و انواع کیسه با این رودوزی انجام میشود. ساقه‌دوزی، آب‌دوزی، متن‌دوزی و جوانه‌دوزی از انواع بخیه‌ها در این هنر است.
شکل ظاهری پارچه‌ی پشمی پته‌دوزی که «عریض» نامیده میشود در رنگ‌های قرمز، شیری، نارنجی، سبز و لاجوردی، زمینه‌ی کل کار را تشکیل می‌دهد. رشته‌های تابیده‌ی گلدوزی آن، پشمی دست‌ریس بوده که آن را «ریس» می‌نامند. ریس را بیشتر با رنگ‌های لاکی، عنابی، سبز، زرد، آبی و نارنجی به کار می‌گیرند. در گذشته برای پته‌دوزی علاوه‌بر این نخ، از رشته‌های تابیده‌ی ابریشمی و گلابتون نیز استفاده می‌شد. نقش‌های اصیل و سنتی «پته» شامل انواع بته جقه، سرو، گل و بته، گل‌های چندپر، پرندگانی چون طوطی، عقاب، طاووس، بلبل و نقش‌های گردان اسلیمی و ختایی است. پارچه پته‌دوزی شده را پس از پایان کار می‌شویند و پس از خشک شدن اتو می‌کنند.
دوخت نقش‌های منظم به‌صورت مشبک با استفاده از سوزن و رشته‌های تابیده‌ی پنبه‌ای و ابریشمی رنگین بر قسمتی از پارچه که تار و پود آن را کشیده‌اند «نخ‌کشی و رودوزی» نامیده میشود. پس از کشیدن نخ‌های تار و پود قسمتی از پارچه که سبب کم شدن تراکم بافت آن ناحیه میشود، در فاصله‌های منظم با نخ‌های رنگین بخیه می‌زنند (نوع بخیه‌ی اطراف قسمت‌های نخ‌کشی شده دندان موشی است). این کار در بخشی از پارچه، بافتی توری با نقش‌های مشبک پدید می‌آورد. ویژگی بیان شده این روش را از سایر رودوزی‌ها متمایز می‌سازد. این روش رودوزی سنتی گونه‌های مختلفی دارد که سکمه‌دوزی و چشمه‌دوزی از آن جمله‌اند.
الف) سکمه‌دوزی: در این رودوزی در آن قسمت از پارچه‌ی کتانی یا ابریشمی که نخ‌کشی شده است نقش‌های ستاره یا گل اشرفی دوخته میشود. استفاده از رشته‌های تابیده‌ی ابریشمی و پنبه‌ای تابیده شده یکی از ویژگی‌های سکمه‌دوزی است. حاشیه‌های لباس، پرده، روتختی، رومیزی، پشتی، دستمال، سفره و زیربشقابی با این هنر تزئین می‌شوند.
مهم‌ترین بخیه‌هایی که در این رودوزی به کار می‌روند عبارتند از انواع زنجیره‌دوزی، ساقه‌دوزی، ستاره‌دوزی، اشرفی‌دوزی و دندان‌موشی که با آنها انواع نقش‌های منظم و مشبک مانند گل و ستاره، بته جقه، سرترنج، شمسه و گل و بته را ایجاد می‌کنند.
ب) چشمه‌دوزی: این رودوزی بیشتر روی پارچه‌های سفید یا رنگی کتانی با نخ‌های گلدوزی همرنگ و یا رنگ‌های دیگر و به کارگیری ابزار مناسب انجام میشود. چشمه‌دوزی به دو شیوه انجام میشود که عبارتند از:
در شیوه‌ی نخست تار و پود قسمتی از پارچه را کشیده و خارج می‌کنند و سپس با بخیه زدن، چشمه‌هایی را به شکل‌های مختلف از جمله بُته پدید می‌آورند.
در شیوه‌ی دوم بدون بیرون کشیدن نخ، با ابزاری مانند درفش ابتدا روزنه‌هایی به شکل گل و ساقه در پارچه ایجاد نموده، سپس بخیه‌ها را چنان محکم می‌دوزند که تار و پودها به اطراف کشیده شوند و روزنه‌ها یا چشمه‌ها ایجاد شوند این سوراخ‌ها به شکل گرد، بیضی و بادامی است.
دوخت آرایه‌های گوناگون مانند سکه، پولک، آیینه، ملیله، سنگ، صدف، دکمه و ایجاد طرح‌ها و نقش‌های مختلف برای تزئین سطح پارچه، پوشاک، چرم و غیره را «آرایه‌دوزی» می‌گویند. تزئین لباس با سکه‌های طلا و نقره و سایر سنگ‌های قیمتی در دوره‌ها و مناطق مختلف ایران بسیار مرسوم بوده است.
از انواع آرایه‌دوزی می‌توان به پولک‌دوزی، گلابتون‌دوزی، قیطان‌دوزی، منجوق‌دوزی، آیینه‌دوزی، سکه‌دوزی، ملیله‌دوزی، خوس دوزی، نقده دوزی و بادله‌دوزی اشاره کرد. پاورقی از این نوع رودوزی معمولا برای تزئین قسمت‌هایی از پوشاک، آویزها، روکش و یا روپوش و سایل خانه که در معرض دید قرار می‌گیرند، استفاده میشود.
شکل ظاهری آثار این نوع رودوزی سنتی با توجه به نوع، شکل، جنس، اندازه و جلوه‌های آرایه‌ها متفاوت بوده و کاربردهای مختلفی دارد. سطح این آثار پس از آرایه‌دوزی به صورت‌های مختلفی مشاهده میشود. برای مثال برخی از آرایه‌ها به صورت تخت بر سطح اثر (پارچه، پوشاک و غیره) در قالب طرح‌ها و نقش‌های گوناگون دوخته میشود. گاهی نیز پس از آرایه‌دوزی سطح کار با استفاده از مواد (پنبه، پیله و...) و روش‌های مختلف برجسته شده و سپس آرایه‌هایی بر آن می‌دوزند.
با آرایه‌های کوچک نقش‌ها و طرح‌های ظریف‌تری ایجاد میشود و هر چه آرایه‌ها درشت‌تر باشند طرح‌ها و نقش‌ها پهن‌تر و بزرگ‌تر خواهند بود. بهره‌گیری از نقوش گیاهی، جانوری، پرندگان، ماهی‌ها و غیره در این هنر رواج دارد. از ویژگی‌های مهم این هنر ایجاد نقش با کنار هم دوختن منظم انواع آرایه‌ها و پدید آوردن شکل‌های متنوع است. همچنین جلا و درخشش آرایه‌ها بر اثر تابش نور سبب تمایز این هنر با سایر رودوزی‌های سنتی میشود.
ابزار و وسایل ابزار مورداستفاده در آرایه‌دوزی انواع سوزن، قلاب، قیچی و انگشتانه است و مواد و مصالح مورد نیاز در این هنر شامل انواع پارچه، انواع نخ گلدوزی (ابریشمی، پشمی یا پنبه‌ای)، صابون، موم و انواع آرایه‌ها (پولک، سکه، مروارید، منجوق، قیطان، گلابتون، یراق، ملیله، دکمه، صدف و...) است. با توجه به انواع آرایه‌دوزی‌هایی که از پیش نام برده شدند، اکنون به شرح دو نمونه از آنها می‌پردازیم.
الف) پولک‌دوزی: دوخت پولک‌ها براساس طرح بر روی پارچه و چرم با استفاده از نخ و سوزن برای تزئین پوشاک و تهیه تابلو را «پولک‌دوزی» می‌گویند. رایج‌ترین کاربرد و پولک‌دوزی از قدیم تزئین پوشاک زنان و کودکان بوده است. در این هنر اندازه و شکل پولک‌ها و طرح و نقش به یکدیگر وابسته است.
پولک‌ها به شیوه‌های مختلفی کنار یکدیگر دوخته می‌شوند تا نقش‌های و جلوه‌های گوناگونی را به‌وجود آورند. برای مثال با دوختن آنها به صورتی که لبه‌ی هر یک زیر دیگری قرار گیرد، حالتی شبیه به پولک ماهی پیدا میکند. محل دوخت انواع پولک‌ها نیز با یکدیگر تفاوت دارند برای مثال، پولک‌های بزرگ بیشتر برای تزئین لبه‌های سرانداز، دامن، پیراهن یا سرآستین به کار می‌روند.
ب) گلابتون دوزی: دوخت رشته‌های گلابتون به شیوه‌های مختلف براساس طرح و نقش با استفاده از سوزن و با قلاب بر پارچه‌های گوناگون برای تزئین آنها را «گلابتون‌دوزی» می‌گویند. با این هنر انواع پوشاک سنتی، روکش وسایل خانه، جانماز، سجاده، جاقرآنی، رومیزی و تابلو تزئین میشود.
در گذشته گلابتون‌دوزی را بیشتر روی پارچه‌های مخمل، تافته، اطلسی و ماهوت انجام می‌دادند ولی امروزه این هنر برروی پارچه‌هایی با الیاف و نخ‌ها مصنوعی نیز به کار می‌رود.
شکل ظاهری: گلابتون‌دوزی به شکل تخت بر روی پارچه‌ها انجام میشود و طرح و نقش‌هایی را در حاشیه‌ها به صورت نواری و تکرار شونده به‌وجود می‌آورد. این طرح‌ها و نقش‌ها شامل انواع نقش‌های سنتی، گیاهی، جانوری و انسانی است
خوس‌دوزی، نوعی رودوزی است که از زمان صفویه در بندرعباس و بلوچستان از رونق بیشتری برخوردار بوده است و از تنوع نیز برخوردار است.
نوع نخی که در خوس‌دوزی مورد استفاده قرار می‌گیرد، نخ نقده‌ی طلایی یا نقره‌ای می‌باشد. نقوش این رودوزی طرح ستارگان ۴، ۶، ۸ یا ۱۲ پر می‌باشد که بدون انتقال طرح به صورت ذهنی روی پارچه دوخته میشود.
این رودوزی به کمک نوارهای نقره‌ای باریک و بر روی پارچه توری ریز بافت (پارچه شیشه‌ای) انجام می‌گیرد. رنگ پارچه‌های مصرفی این هنر معمولاً رنگ سیاه و ندرتاً رنگ سبز یا زرد است که بعد از دوخت هر دو روی پارچه شکلی یکسان دارد.
این هنر برای تزئین پرده، روسری و چادرهای توری و مقنعه، جلبیل (روسری کوچک) یا دستار (چادر زنانه) به کار می‌رود و معمولاً پارچه‌ی مصرفی را رنگ سیاه و ندرتاً رنگ‌های سبز یا زرشکی تشکیل می‌دهد و هر دو روی پارچه شکلی یکسان دارد.
این هنر که در پاره‌ای از نقاط استان هرمزگان قلی‌بافی نیز نامیده میشود عبارت است از به هم پیوستن چند نوع زری به یکدیگر، به گونه‌ای که زری بزرگ در وسط و زری‌های کوچک در اطراف آن قرار گیرند. از بادله که نوارهایی با پهنای ۱۵ سانتی‌متر تولید میشود، برای لبه‌ی شلوارهای زنانه استفاده به عمل می‌آید. شلوارهای بادله‌دوزی شده که معمولاً مخصوص استفاده‌ی نوعروسان جنوبی است و گاهی در مراسم عروسی، سایر زنان نیز به عنوان پوشش از آن استفاده می‌کنند دارای دکمه‌هایی با نخ ابریشمین نیز هست و با شیاری که در بغل ساق پا دارد باز و بسته میشود.
یکی از قدیمی‌ترین انواع رودوزی‌های ایرانی که سابقه قدمت آن حتی به سال‌های ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلادی می‌رسد قلاب‌دوزی است که طی آن زمینه‌ی پارچه به وسیله‌ی نخ‌های ابریشمی رنگین تزئین میشود.
درباره‌ی سابقه‌ی تولید این هنر- صنعت در ایران، گفتنی است که طی حفریات باستان‌شناسی در منطقه‌ی لولان در شرق ایران قطعاتی از ملیله‌دوزی و قلاب‌دوزی پیدا شده که احتمالاً تعلق به دوره‌ی هخامنشیان دارد. همچنین اسنادی در دست است که نشان می‌دهد در سال‌های نخستین بعد از ظهور اسلام به موازات بافت پارچه‌های پشمی و پرده‌های ابریشمی فاخر در شهر فسا، فرش‌های عالی در جهرم و جامه‌های حریر و پرند در اصفهان نوعی قلاب‌دوزی بسیار خوب نیز در طبرستان (مازندران فعلی) رواج داشته است.
قلاب‌دوزی که در گذشته در شهرستان رشت کاملاً رایج بود و تعداد زیادی از افراد بومی منطقه به آن اشتغال داشته‌‌اند در حال حاضر از گستردگی پیشین برخوردار نیست ولی با این همه تنها مرکز تولید مصنوعات قلاب‌دوزی محسوب میشود و گو اینکه هم‌اینک نوعی قلاب‌دوزی شبیه آنچه در رشت جریان دارد در مهاباد نیز رایج است ولی هیچ‌گونه شباهتی بین تولیدات این دو شهر به چشم نمی‌خورد. چرا که قلاب‌دوزی رشت و مهاباد اگرچه هر دو به یک شیوه انجام میشود و ابزار کار و نقوش آنها نیز تقریباً همسان است ولی تولیدات مهاباد عمدتاً در بردارنده‌ی رنگ‌های سیاه و سفید بوده و فاقد تنوع رنگ محصولات رشت می‌باشد.
تزئین سطح پارچه و چرم براساس طرح و نقش با ابزار، وسایل و مواد مختلف به روش‌های گوناگون رودوزی سنتی (رودوزی، نخ‌کشی و رودوزی و آرایه‌دوزی) درکنار یکدیگر را روش «ترکیبی» می‌گویند. همان‌گونه که از اسم این روش پیداست، گاهی برای تزئین برخی از آثار از مجموعه‌ای از روش‌های رودوزی بهره می‌گیرند؛ مانند ترکیب آیینه‌دوزی و رودوزی، چشمه‌دوزی و پولک‌دوزی، سکمه‌دوزی و منجوق‌دوزی و غیره.
