روز دوشنبه ۲۵ اکتبر خبر رسید که دو غول فناوری جهان، یعنی گوگل و اپل با افزایش تنش‌ها بین اسرائیل و نوار غزه، بعضی امکانات اپلیکیشن‌های نقشه خود را در این منطقه غیرفعال کرده‌اند. این تصمیم در آستانه تهاجم زمینی اسرائیل به مناطق تحت کنترل گروه شبه‌نظامی حماس گرفته شد.
بلومبرگ به نقل از منابع خود، دلیل این تصمیم را درخواست ارتش اسرائیل اعلام کرده است. به این ترتیب، گوگل و اپل اطلاعات ترافیک لحظه‌ای، تردد و ازدحام جمعیت در سراسر اسرائیل و نوار غزه را از نقشه‌های خود حذف کرده‌اند تا جبهۀ مقابل نتواند از این اطلاعات برای پی بردن به تحرکات نیروهای مسلح اسرائیل استفاده کند.
با اقداماتی که گوگل انجام داده، اطلاعات موجود روی گوگل مپ و اپلیکیشن مسیریابی ویز به شدت محدود خواهد شد. سرویس اپل مپ نیز در این راستا ارائه داده‌های ترافیک زنده و ازدحام جمعیت را در این منطقه متوقف خواهد کرد.
البته کارولین بوردو، سخنگوی گوگل مپ در بیانیه‌ای به وب‌سایت خبری د هیل آمریکا اعلام کرده است که رانندگان می‌توانند همچنان از سیستم ناوبری نقشه این شرکت برای برآورد زمان رسیدن به مقصد بر اساس وضعیت ترافیک لحظه‌ای استفاده کنند: «به روال اقداماتی که قبلاً در موقعیت‌های درگیری و متناسب با وضعیت متغیر منطقه برای حفظ ایمنی جوامع محلی انجام داده‌ایم، موقتاً امکان مشاهده وضعیت ترافیک زنده و اطلاعات شلوغی مکان‌ها را غیرفعال کردیم». بوردو تاکید می‌کند: «همه کاربران می‌توانند همچنان با استفاده از نقشه گوگل، مسیر حرکت خود به مقصد منتخبشان را پیدا کنند و از زمان تخمینی رسیدن به مقصد بر اساس شرایط ترافیک لحظه‌ای آگاه شوند».
نشریه اسرائیلی گیک‌تایم که در حوزه فناوری فعال است، می‌گوید اکنون به استثنای هشدار خطرات راه‌ها و تعمیرات جاده‌ای، نقشه اسرائیل در این اپلیکیشن‌ها کاملاً خالی نمایش داده می‌شود.
با وجود همراهی اپل با درخواست ارتش اسرائیل و یک دهه فعالیت این شرکت در اسرائیل با حدود دو هزار کارمند، تیم کوک، مدیر عامل این شرکت هنوز در مورد حمله هفتم اکتبر حماس به اسرائیل یا درگیری‌های پس از آن اظهار نظری نکرده است. مدیرعاملان دیگر شرکت‌های بزرگ فناوری از جمله مارک زاکربرگ (متا)، ساندار پیچای (گوگل) و ساتیا نادلا (مایکروسافت) همگی در سخنان خود به این موضوع پرداخته‌اند.
گوگل و اپل پس از حمله روسیه به اوکراین در فوریه 2022 نیز رویکرد مشابهی در پیش گرفته بودند. پیش از این تصمیم، کاربران گوگل مپ رویداد عجیبی را تجربه کرده بودند: تهاجم نیروهای ارتش روسیه به مرزهای شرقی اوکراین روی نقشه گوگل به عنوان «ترافیک» نمایش داده شده بود.
در اوایل سال ۲۰۲۲ نیز شرکت متا با تصویب سیاستی بی‌سابقه اعلام کرد که کاربران می‌توانند در شبکه‌های اجتماعی اینستاگرام و فیسبوک، محتواهایی با مضمون دعوت به خشونت علیه روسیه ارسال کنند. وضعیت عجیبی بود: یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های فناوری جهان در یک درگیری ژئوپلیتیکی آشکارا موضع جانب‌دارانه گرفته بود. حالا روسیه فقط اوکراین را در مقابل خود نداشت، بلکه با شرکت‌های چند ملیتی‌ای رودرو شده بود که در این نبرد، سود و زیان مالی داشتند. واکنش روسیه، ممنوع کردن فعالیت اینستاگرام درون مرزهای خود بود که در نهایت دامن فیسبوک را هم گرفت؛ متا در این قمار نزدیک به 2 میلیارد دلار زیان کرد.
جنگ اوکراین به همه نشان داد که تصمیمات شرکت‌های فناوری بر وضعیت ژئوپلیتیکی تأثیرگذار است و این تغییری عظیم نسبت به گذشته به حساب می‌آید. این روزها شرکت‌های فناوری یا از سیاست خارجی دولت‌ها پیروی می‌کنند (مثل شرکت اسپیس‌ایکس که پس از رفع برخی تحریم‌ها توسط ایالات متحده، می‌کوشد به عرصه تأمین اینترنت برای ایران وارد شود)، یا به دلیل استفاده مشتریان از خدماتشان خود را در میانه مناقشات می‌بینند (مانند استفاده برخی کاربران فلسطینی از وب‌سایت و اپلیکیشن Airbnb برای ثبت خانه‌هایشان در کرانه باختری به عنوان اقامتگاه مسافرتی).
اکنون همین که شرکت‌های فناوری تصمیم می‌گیرند کدام قابلیت‌های محصولاتشان را در مناطق درگیری عرضه کنند، چه امکاناتی را مسدود سازند و با انتقاد چه گروه‌هایی روبرو شوند، نقش مستقلی در تعیین وضعیت جنگ برای خود رقم می‌زنند. به این ترتیب یک واقعیت جهانی جدید پدید می‌آید: کشورها (یا گروه‌هایی) که بلندپروازی‌های ژئوپلیتیکی در سر دارند دیگر نمی‌توانند تنها بر واکنش کشورهای دیگر متمرکز شوند، بلکه باید به واکنش شرکت‌های فناوری نیز توجه کنند.
پس از آغاز تهاجم روسیه به اکراین، نیروهای روس کنترل زیرساخت‌های حیاتی مانند نیروگاه‌های هسته‌ای تولیدکننده برق این کشور را به دست گرفتند که به فلج شدن اوکراین در آن زمان انجامید. اما این استراتژی درمورد اینترنت جواب نداد. چون فقط چند روز پس از شروع جنگ، شرکت اسپیس‌ایکس سرویس اینترنت ماهواره‌ای خود، استارلینک را به دولت اوکراین عرضه کرد. اگر پیگیر جنگ روسیه و اوکراین بوده باشید، احتمالا اسم تیم آیروروزویدکا را شنیده‌اید؛ گروهی از متخصصان شناسایی هوایی و جنگ با پهپاد در اوکراین که فقط با دسترسی به استارلینک توانستند نیروهای روسیه را مورد حملات مرگبار پهپادی قرار دهند.
تحویل پایانه‌های استارلینک به اوکراین تا اکتبر 2022، 80 میلیون دلار هزینه روی دست اسپیس ایکس گذاشت، اما اوکراین توانست با استفاده از این فناوری، مانع کنترل اینترنت کشور توسط روسیه شود.
جنگ روسیه و اوکراین یک نقطه کنترل مهم دیگر هم داشته است: شبکه‌های اجتماعی. وقتی وزیر تحول دیجیتال اوکراین می‌گفت توییتر به «ابزاری برای نابودی اقتصاد روسیه تبدیل شده است»، در واقع به بازی بزرگ‌تری اشاره می‌کرد که اوکراین برای استفاده از شرکت‌های بزرگ فناوری علیه روسیه به راه انداخته بود. لابی‌گری اوکراین در دنیای فناوری کارخود را کرد: آلفابت (گوگل) همه فروش‌های تبلیغاتی خود را در روسیه متوقف کرد و اپل ارائه خدمات به وی کِی، بزرگ‌ترین پلتفرم شبکه اجتماعی روسیه را در اکوسیستم خود ممنوع دانست. به این ترتیب، جامعه دیجیتال روسیه رو به زوال رفت.
در میان این تلاش‌های لابی‌گرانه اوکراین، شرکت‌های فناوری‌های بزرگ خواستار اقدام دولت‌های دیگر شدند. یک گروه لابی‌گری در اروپا به نام دیجیتال یورِپ که شرکت‌هایی مانند آمازون در آن عضویت دارند، از اتحادیه اروپا خواسته است زیرساخت‌های فناوری مورد نیاز اوکراین را برای این کشور فراهم کند. البته روس‌ها پس از قطع دسترسی به برخی شبکه‌های اجتماعی، برنامه‌های جایگزین‌های بومی جدیدی توسعه داده‌اند، از جمله روسوگرام که جایگزین اینستاگرام به حساب می‌آید.
از بالا همه چیز آسان‌تر به نظر می‌آید
یکی از مهم‌ترین بخش‌های نبرد نیروهای مقاومت اوکراین با روس‌ها، عرصه تصاویر ماهواره‌ای بوده است. در ابتدای مطلب گفتم که گوگل امکانات نمایش ترافیک زنده را در اوکراین غیرفعال کرده تا مانع استفاده نیروهای روسی برای یافتن مکان نیروهای اوکراین شود. اما هم‌زمان، شرکت فضایی ام‌دی‌اِی اسپیس کانادا که در زمینه هوش تصویری یا جغرافیایی تخصص دارد، با مجوز دولت کانادا تصاویر ماهواره‌ای تهیه‌شده از تحرکات نیروهای روسی در خاک اوکراین را به ارتش این کشور ارائه می‌دهد. تا پیش از این تصمیم، فقط روسیه بود که با برخورداری از توانایی‌های فضایی بی‌همتای خود می‌توانست اطلاعات جغرافیایی اوکراین را از طریق تصاویر ماهواره‌ای دریافت کند. حالا با کمک شرکت‌های فناوری غربی، اوکراین توانایی‌ها و آگاهی‌های مشابهی نسبت به تحرکات نیروهای روسی به دست آورده است.
در زمان آغاز جنگ اوکراین، جهانیان به دولت‌های غربی چشم داشتند تا واکنش آن‌ها را ببینند؛ احتمال لغو عضویت روسیه در سوئیفت، برآورد توان تحمل اروپا در برابر بحران پناهندگان جدید و آمادگی جهان برای بحران جهانی انرژی همه را به خود مشغول کرده بود. در این میان، نقش شرکت‌های فناوری نادیده گرفته شد یا برداشت درستی از آن وجود نداشت؛ مثلاً روسیه هرگز پیش‌بینی نمی‌کرد شرکت‌های فناوری غربی به کمک اوکراین بیایند. کشورهای غربی هم به اشتباه می‌پنداشتند که قطع جریان فناوری به روسیه، به پایان جنگ سرعت می‌بخشد. و با آنکه شرکت‌های فناوری چینی موضع روشنی در مورد جنگ اوکراین نگرفته‌اند، باید گفت که حتی آن‌ها هم در این بازی نقش دارند.
نمی‌توان با قطعیت گفت، اما شاید جنگ اوکراین زمینه‌ای باشد برای اتخاذ موثرترین تصمیم‌ها توسط شرکت‌های فناوری. دولت اوکراین قصد دارد در دورۀ پس از جنگ، به جایگاه «کشور دیجیتال» برسد یا یکی از قدرت‌های عرصه فناوری شود و برای بازسازی‌های لازم از فناوری شرکت‌های خارجی بهره بگیرد. اما یک نکته مهم این است که شرکت‌های فناوری می‌توانند با تأثیرگذاری بر وضعیت جنگ اوکراین و کمک به بازسازی این کشور، «کنترل» حیاتی‌ترین بخش‌های آن از زیرساخت‌هایی همچون اینترنت گرفته تا تأسیسات دفاعی را به دست بگیرند. این شرکت‌ها نماینده نیرویی مستقل‌اند که نه دولت اوکراین است، نه دولت روسیه و نه مردم اوکراین.
پس شرکت‌های فناوری با ارائه توانایی‌های بی‌سابقه به اوکراین و محروم کردن روسیه از برخی از این قابلیت‌ها، به تدریج موازنه قدرت را تغییر می‌دهند. البته این تغییر همیشه به نفع اوکراین نیست؛ مثلاً با وجود خالی شدن روسیه از بسیاری شرکت‌های غربی، خیلی از شرکت‌های آسیایی به فعالیت خود در این کشور ادامه می‌دهند.
در نهایت: فرصت یا تهدید؟ هیچ‌کس نمی‌داند.
برخی معتقدند که این حرکت سیاسی در فناوری باید زنگ خطری برای کشورهای سراسر جهان باشد، چون این روزها بسیاری از شرکت‌های فناوری فقط به کسب درآمد فکر نمی‌کنند و در مسائل ژئوپلیتیک هم موضع می‌گیرند. یعنی به جای پیروی کورکورانه از تصمیمات دولت‌ها، دست به اقدامات مستقلی می‌زنند که گاه غیرمنتظره است و اهداف ژئوپلیتیک دارد. بنابراین در آینده، برخورداری یک کشور از حمایت شرکت‌هایی مانند گوگل یا متا به معنای بهره‌مندی از حمایت ابرقدرت‌های جهان خواهد بود و در کنار همه اینها، شاید کشورهای متکی به شرکت‌های فناوری مجبور شوند به جنگ این کسب و کارها و رهبرانشان بروند تا نگرش آن‌ها را به سود خود تغییر دهند.
با اینکه در حال حاضر چشم‌اندازی از پایان جنگ اوکراین دیده نمی‌شود، شاید زمانی بهتر از بازه کنونی برای دست‌به‌کارشدن شرکت‌های فناوری پیش نیاید. البته فرقی ندارد که این شرکت‌ها برای دفاع از دموکراسی وارد جنگ شوند یا هدفی دیگر؛ چندان هم مهم نیست که دستیابی به این هدف به چه قیمتی تمام شود، حتی از دست دادن ده‌ها میلیون کاربر. تنها نکتۀ آشکار این است: هرچه تعداد شرکت‌های فناوری که مایلند بر وضعیت ژئوپلیتیک تأثیرگذار باشند بیشتر شود، کنترل آن‌ها بر جهان افزایش خواهد یافت، کنترلی که کشورها و شرکت‌ها بر سر دستیابی به آن در سال‌های آینده به جنگ هم خواهند رفت.
