به قلم:مهندس هادی زرقانی مدیر عامل گروه ساختمانی زرقانی
چکیده
مهندسی ارزش به عنوان روشی نظاممند برای افزایش کارایی پروژهها و کاهش هزینهها بدون افت کیفیت، یکی از مهمترین ابزارهای مدیریت پروژه در جهان محسوب میشود. با وجود مزایای فراوان، در ایران هنوز استفاده گسترده و مؤثر از این روش با موانع جدی روبهرو است. در این مقاله تلاش شده است تا مهمترین موانع اجرایی مهندسی ارزش در پروژههای عمرانی و ساختمانی کشور شناسایی و تحلیل شود. نتایج نشان میدهد که این موانع عمدتاً در پنج دستهی فرهنگی، قانونی، فنی، مالی و مدیریتی قابل طبقهبندی هستند. رفع این موانع میتواند به کاهش هزینهها تا ۲۰ تا ۳۰ درصد و افزایش کیفیت و بهرهوری منجر شود.
مقدمه
پروژههای عمرانی و ساختمانی در ایران بخش قابلتوجهی از سرمایه ملی را به خود اختصاص میدهند. افزایش هزینهها، طولانی شدن زمان اجرا، و کیفیت پایین خروجیها همواره چالش جدی این بخش بوده است. در چنین شرایطی، مهندسی ارزش به عنوان راهکاری شناختهشده در سطح بینالمللی میتواند کارآمد باشد. با این حال، تجربهی کشور ما نشان میدهد که این روش بهندرت در پروژهها به صورت عملی اجرا میشود. پرسش اصلی این مقاله آن است که: موانع اصلی در مسیر اجرایی شدن مهندسی ارزش در ایران کداماند و چگونه میتوان آنها را برطرف کرد؟
مروری بر مهندسی ارزش
مهندسی ارزش (Value Engineering) روشی سیستماتیک و خلاق است که با تمرکز بر «کارکرد» اجزای پروژه، به دنبال دستیابی به بهترین ترکیب کیفیت، هزینه و زمان است. این روش نخستین بار در دهه ۱۹۴۰ در ایالات متحده به کار گرفته شد و از آن زمان به یکی از ارکان اصلی مدیریت پروژه در جهان تبدیل شده است.
موانع اجرایی مهندسی ارزش در پروژههای عمرانی ایران
۱. موانع فرهنگی و ذهنی
مقاومت کارفرمایان و مدیران پروژه در برابر تغییر طرح اولیه.
برداشت اشتباه که مهندسی ارزش صرفاً به معنای کاهش کیفیت برای کاهش هزینه است.
نبود اعتماد کافی میان کارفرما، پیمانکار و مشاور.
عدم آشنایی بسیاری از مهندسان و مدیران با دستاوردهای واقعی مهندسی ارزش.
۲. موانع قانونی و نهادی
فقدان قوانین الزامآور برای استفاده از مهندسی ارزش در پروژههای ملی.
نبود جایگاه مشخص در نظام مهندسی ساختمان برای اعمال این روش.
فقدان بانک اطلاعاتی مصالح و فناوریهای جایگزین.
قدیمی بودن آییننامهها و استانداردهای اجرایی.
۳. موانع فنی و تخصصی
کمبود متخصصان آموزشدیده در زمینه مهندسی ارزش.
فقدان نرمافزارها و ابزارهای تحلیلی استاندارد در شرکتهای مشاورهای.
ضعف در جمعآوری و مدیریت دادههای مرتبط با هزینه و عملکرد مصالح.
محدودیت دسترسی به تجربههای بینالمللی و پروژههای نمونه موفق.
۴. موانع مالی و اقتصادی
تلقی هزینههای اولیه مطالعات مهندسی ارزش به عنوان «هزینه اضافی».
فشار نقدینگی و تمایل کارفرما به شروع سریع پروژه بدون مطالعات دقیق.
نبود مشوقهای مالی (مانند تخفیفهای مالیاتی یا وامهای کمبهره) برای پروژههای دارای پیوست مهندسی ارزش.
وابستگی شدید پیمانکاران به سود مستقیم ناشی از افزایش هزینهها.
۵. موانع اجرایی و مدیریتی
شروع پروژهها تحت فشار زمانی و سیاسی که مانع از انجام مطالعات اولیه میشود.
عدم هماهنگی کافی بین ذینفعان پروژه (کارفرما، مشاور، پیمانکار، ناظر).
فقدان مدیریت یکپارچه پروژه.
ضعف در مستندسازی و انتقال تجربیات پروژههای قبلی.
بحث و تحلیل
تحلیلها نشان میدهد که موانع فرهنگی و ذهنی، اصلیترین مانع اجرایی شدن مهندسی ارزش در کشور است. حتی در پروژههایی که بودجه، آییننامه و مشاور در دسترس هستند، ذهنیت منفی نسبت به مهندسی ارزش سبب میشود خروجیها به مرحله عمل نرسند. از سوی دیگر، ضعف نهادی و قانونی باعث شده که استفاده از این روش بیشتر اختیاری باشد تا الزامآور. در حالی که در کشورهای پیشرفته، بسیاری از پروژهها بدون پیوست مهندسی ارزش امکان تصویب و شروع ندارند.
راهکارهای پیشنهادی
تدوین قوانین و آییننامههای الزامآور برای اجرای مهندسی ارزش در پروژههای بالای یک سقف اعتباری مشخص.
ایجاد واحد تخصصی مهندسی ارزش در سازمان نظام مهندسی و وزارت راه و شهرسازی.
طراحی مشوقهای مالی و اعتباری برای پروژههایی که این روش را اجرا میکنند.
برگزاری دورههای آموزشی برای مدیران و کارفرمایان.
ایجاد بانک اطلاعاتی ملی از فناوریها و مصالح جایگزین برای کمک به تیمهای مهندسی ارزش.
نتیجهگیری
اجرای مهندسی ارزش در پروژههای عمرانی ایران، در صورت رفع موانع موجود، میتواند صرفهجویی ۲۰ تا ۳۰ درصدی در هزینهها، کاهش زمان اجرا و افزایش کیفیت و ایمنی را به همراه داشته باشد. اما برای دستیابی به این اهداف، باید نگاه سنتی به مدیریت پروژه تغییر کرده و بسترهای قانونی، نهادی و فرهنگی لازم فراهم شود. تنها در این صورت است که میتوان مهندسی ارزش را بهعنوان یک ابزار نجاتبخش برای صنعت ساختوساز ایران به کار گرفت.
