در این مقاله می خواهیم با اصلی ترین شیوه های مطالعه آرایه های ادبی آشنا بشویم. همانطور که می دانید فرصت مطالعه برای آزمون سراسری بسیار کم است؛ پس ما هم در این مطلب می خواهیم فقط به نکات کلیدی مرتبط با کنکور اشاره کنیم و خیلی زود و سریع به نکاتی بپردازیم که دانستن هرکدام از آنها می تواند به شما کمک زیادی کند.
درس ادبیات فارسی بدون شک یکی از مهم ترین درس های آزمون سراسری است؛ این مطلب را فقط من که تا مقطع دکترای تخصصی پیگیر آموختن زبان و ادبیات فارسی بوده ام، نمی گویم، شما می توانید با خواندن مقاله های مختلف، کمی بیشتر با اهمیت درس ادبیات فارسی آشنا شوید؛ مثلا از اینجا و اینجا.
این درس در میان درس های عمومی آزمون سراسری، ضریب 4 دارد، بنابراین پاسخگویی به سوالات این درس می تواند بسیار در درصد و امتیاز شما تاثیر بگذارد.
از طرف دیگر، سوال های درس ادبیات فارسی همواره جزء سوال های سخت کنکور بوده اند، به طوری که در کنکور سال 98، سوال های ادبیات، سخت ترین سوال های کنکور بوده اند و در دیگر سال ها نیز، معمولا دومین سوال سخت آزمون سراسری به حساب می آمده اند. همچنین با اینکه ما آشنایی زیادی با زبان و ادبیات فارسی داریم و این زبان، کاربرد زیادی در زندگی روزمره ما دارد، ولی همواره درصد کمی از دانش آموزان توانسته اند، به خوبی به سوال های ادبیات پاسخ بدهند.
از طرف دیگر، سوال های درس ادبیات فارسی همواره جزء سوال های سخت کنکور بوده اند، به طوری که در کنکور سال 98، سوال های ادبیات، سخت ترین سوال های کنکور بوده اند و در دیگر سال ها نیز، معمولا دومین سوال سخت آزمون سراسری به حساب می آمده اند. همچنین با اینکه ما آشنایی زیادی با زبان و ادبیات فارسی داریم و این زبان، کاربرد زیادی در زندگی روزمره ما دارد، ولی همواره درصد کمی از دانش آموزان توانسته اند، به خوبی به سوال های ادبیات پاسخ بدهند.
نگاهی به آمار درصدهای پاسخ گویی به سوال های ادبیات فارسی، شگفتی ما را به همراه خواهد داشت؛ مثلا در سال 98، در گروه علوم انسانی، 34 درصد دانش آموزان در درس فارسی عمومی عملکرد صفر یا منفی داشته اند یا در همین سال، در گروه علوم تجربی، 17 درصد دانش آموزان عملکرد صفر یا منفی داشته اند.
جالب است بدانید که در آزمون سراسری 98 هیچ داوطلبی موفق به کسب 100 درصد نمره ادبیات فارسی نشد.
خب! حالا که کمی آمار و ارقام را دیدید، حتما متوجه شدید که در سوال های ادبیات فارسی با یک وضعیت دوگانه مواجه هستید؛ از یک طرف با سوال های دشواری روبه رو هستید که حتی دانش آموزان رتبه پایین کنکور هم نمی توانند به صد در صد آنها پاسخ بگویند و از طرف دیگر، بیشتر دانش آموزان در این درس عملکرد متوسط و ضعیفی دارند و شما می توانید با کمی بهتر شدن، کمک شایانی به کاهش رتبه خود کنید.
نقشه سوالات ادبیات کنکور
سوالات ادبیات فارسی آزمون سراسری از 6 بخش مختلف تشکیل شده است:
لغت
املا
تاریخ ادبیات
آرایه های ادبی
دستور زبان فارسی
تناسب مفهومی
سوال های لغت و املا هر یک شامل 3 سوال هستند و مجموعا 6 سوال را دربرمی گیرند. یک سوال تاریخ ادبیات و 4 سوال آرایه های ادبی بخش دیگر سوال های آزمون سراسری را شامل می شوند. همچنین در بخش دستور زبان فارسی 5 سوال و در بخش تناسب مفهومی 9 سوال مطرح می شود.
هر کدام از این بخش ها شیوه مطالعه و پاسخ گویی خاص خودشان را دارند که در مقاله های دیگر به آنها پرداخته می شوند. در میان این بخش ها، سوال های آرایه های ادبی، بدون شک جزء سخت ترین سوال های درس فارسی هستند. از یک طرف، در این بخش سوال های حفظی مطرح نمی شود و مهارت داوطلبان محک می شود، از طرف دیگر اساسا در نمونه های مطرح شده برای سوال های این بخش، مثالی از کتاب های درسی ذکر نمی شود و از طرف دیگر یکی از سخت ترین سوال های کنکوری که ما از آن با عنوان سوال «مرتب سازی آرایه ها» یاد می کنیم در این بخش قرار دارد.
بنابراین به جرئت می توان گفت که سوال های درس فارسی عمومی، معمولا جزء سخت ترین سوال های کنکور هستند و سوال های بخش آرایه های ادبی، جزء سخت ترین سوال های فارسی عمومی به حساب می آیند.
با توجه به نکاتی که گفتیم، بسیاری از دانش آموزان از پاسخ گویی به سوال های این بخش طفره می روند و میدان را خالی می کنند و این فرصت بسیار خوبی برای شماست که می خواهید به نتیجه ای متفاوت دست پیدا کنید.
خب! حالا بیایید کمی بیشتر درباره آرایه های ادبی و شیوه مطالعه آنها صحبت کنیم.
چیستی آرایه های ادبی
آرایه های ادبی شگردهایی هستند که کلام ما را از سطح عادی و معمولی خود جدا می کنند و در سطحی فراتر و بهتر به مخاطب عرضه می کنند. همه ما در زندگی عادی و روزمره خود، به طور دائم از زبان و ظرفیت های مختلف آن برای برقراری ارتباط با خود و دیگران استفاده می کنیم. بله، درست خواندید. ما حتی زمانی که تنها هستیم و با خود فکر می کنیم هم، باز از کلمات و ظرفیت های زبانی بهره می گیریم.
عموما بیشتر صحبت های ما با استفاده از زبان عادی است که در آن انتقال درست پیام در اولویت است، اما وقتی به عالم ادبیات و شعر می رسیم، اوضاع عوض می شود. در اینجا دیگر هدف اصلی انتقال پیام نیست، بلکه هدف اصلی ایجاد لذت در ذهن مخاطب است.
بنابراین شاعر یا نویسنده یک اثر ادبی، نهایت تلاش خود را به کار می گیرد تا لذت ادبی را در ذهن مخاطب خود ایجاد کند. او این کار را گاهی اوقات با استفاده از تعابیر و بیان های خیال انگیز انجام می دهد و گاه با ایجاد هماهنگی هایی در ظاهر یا معنای کلام خود.
در اصطلاح ادبی به کلیه کاربردهایی که باعث ایجاد لذت در ذهن مخاطبان یک اثر ادبی شوند؛ چه از طریق خیال انگیزی کلام یا از طریق ایجاد هماهنگی های ظاهری یا معنایی، آرایه های ادبی می گویند.
گونه شناسی آرایه های ادبی
همان طور که گفتیم، آرایه های ادبی به سه شیوه مختلف می توانند باعث ایجاد لذت در ذهن مخاطب شوند؛ از این رو می توان گفت که ما سه دسته از آرایه های مختلف ادبی داریم. هر دسته نیز شامل تعدادی از آرایه ها است.
به آرایه هایی که باعث خیال انگیزی کلام می شوند، آرایه های علم «بیان» گفته می شود. همچنین آرایه هایی که نشان دهنده هماهنگی ظاهری و معنایی کلمات در یک اثر ادبی هستند، آرایه های علم «بدیع» نام دارند. این نکته را باید اضافه کنیم که به آرایه هایی که به ظاهر کلمات توجه دارند، آرایه های «بدیع لفظی» و به آرایه هایی که به معنای کلمات و هماهنگی های معنایی توجه دارند، «بدیع معنوی» گفته می شود. در زیر به این دسته بندی ها اشاره می کنیم:
آرایه های بیان: مجاز، تشبیه، استعاره، کنایه و ...
آرایه های بدیع لفظی: واج آرایی، جناس، سجع، موازنه، تکرار و ...
آرایه های بدیع معنوی: تضاد، حسن تعلیل، متناقض نما، اسلوب معادله و ... .
همان طور که پیش از این خواندید، سوال های آرایه های ادبی کنکور، یکی از مهم ترین سوال های درس ادبیات هستند و شما برای پاسخ گویی صحیح به این سوال ها باید، با انواع مختلف آرایه های ادبی، آشنایی کاملی داشته باشید.
خب! حتما حالا این سوال برای شما پیش می آید که «چطور باید آرایه های ادبی را بخوانیم؟». ما در این مقاله، کلیدی برای گشودن این در به شما ارائه می کنیم.
شیوه مطالعه آرایه های ادبی
برای مطالعه صحیح آرایه های ادبی، باید چند گام مختلف را طی کنید. مطمئن باشید که اگر مطابق این شیوه پیش بروید، نتیجه بسیار خوبی به دست خواهید آورد. ضمن اینکه باید بدانید، این شیوه مطالعه آرایه های ادبی، مورد توافق بیشتر مدرسان برتر کنکور است؛ بنابراین به جای آنکه بخواهید، مدام در پی دانستن روش های جدید مطالعه باشید، همین شیوه را به صورت ثابت و مستمر در پیش بگیرید و به بهترین نتیجه برسید.
خب! حالا برویم و با گام هایی که باید در این مسیر بردارید آشنا شویم:
گام اول: یادگیری تعاریف و چارچوب ها
در قدم اول شما باید با استفاده از منابع خوب، معتبر و جامع به یادگیری تعاریف آرایه های مختلف ادبی بپردازید و با چارچوب های هر آرایه به خوبی آشنا بشوید. شما در اولین قدم باید بدانید که مثلا آرایه تشبیه چیست و چه تفاوتی میان تشبیه و استعاره وجود دارد. باید از فرق میان ایهام و ایهام تناسب آگاه شوید و ریزه کاری های مربوط به شناخت حسن تعلیل و اسلوب معادله را بدانید.
بدون دانستن این مفاهیم و تعاریف، شما مثل انسانی خواهید بود که در دل تاریکی شب، بدون چراغ و روشنایی، در یک جنگل پردرخت در حال قدم زدن است و نمی داند کجا می رود و چه اتفاقی قرار است برایش بیفتد.
اما یک سوال. آیا تعریف ها و اطلاعات ارائه شده درباره آرایه ها در کتاب های فارسی متوسطه دوم برای برداشتن صحیح این گام کفایت می کند؟پاسخ: خیر!
متاسفانه تعاریف و چارچوب هایی که در کتاب های فارسی 1، 2 و 3 متوسطه دوم ارائه شده اند، به هیچ وجه پاسخگوی نیاز یک داوطلب کنکور نیستند. به همین خاطر بهتر است از منابع دیگری برای یادگیری بهتر این مطالب استفاده کنید. یکی از بهترین منابع یادگیری تعاریف و چارچوب ها، استفاده از کتاب های علوم و فنون ادبی دانش آموزان رشته علوم انسانی است.
در این کتاب ها الگوهای کاملی از دیدگاه ها و طرز فکر نویسندگان کتاب های فارسی متوسطه دوم ارائه شده است و نکات بسیار خوبی در زمینه معرفی و شناخت آرایه ها آمده است. یک نکته حائز اهمیت دیگر این است که با توجه به اختلافاتی که در تعریف و طبقه بندی بعضی آرایه ها میان استادان ادبیات و مدرسان کنکور و کتاب های درسی وجود دارد، معمولا کتاب های درسی تألیف شده توسط اموزش و پرورش، ملاک بهتری برای حل اختلاف ها هستند.
گام دوم: حفظ کردن مثال های کتاب و پرکاربرد
در گام دوم، شما باید برای هر آرایه یک یا چند مثال مهم و پرکاربرد حفظ کنید. همان طور که می دانید، شما متخصص ادبیات فارسی نیستید و فقط طی چند سال گذشته، آشنایی سطحی و کم با آثار ادبی فارسی (منظورم صحبت های روزمره نیست) پیدا کرده اید. بنابراین بعید نیست که مدتی بعد از خواندن تعریف ها و چارچوب های یک آرایه ادبی، آن را فراموش کنید، خصوصا وقتی که شما مجبور باشید تعداد زیادی از آرایه ها را مطالعه کنید و در کنار آنها درس های دیگری را هم بخوانید.
پس با حفظ کردن چند مثال مهم، یک ارتباط ذهنی قوی میان تعاریفی که برای هر آرایه خوانده اید و کاربرد عملی آنها ایجاد می کنید. این گونه، ذهن شما برای یافتن صحیح آرایه ها کدگذاری می شود و به راحتی می توانید اطلاعات مربوط به هر آرایه را بازیابی کنید. برای یافتن مثال های پرکاربرد، نیاز نیست کار سختی انجام دهید. در همان کتاب های علوم و فنون ادبی، به اندازه کافی مثال های خوب و به درد بخور وجود دارد.
گام سوم: حل تست های آموزشی
در قدم سوم، برای تثبیت بهتر آموزش هر آرایه، باید تست بزنید. وقتی تعریف یک آرایه را به خوبی یاد گرفتید و مثال هایی از آن را هم حفظ کردید، بهترین کار حل تست های آموزشی است. منظور از تست های آموزشی چیست؟ تست هایی که در آزمون های سراسری آمده اند یا توسط مولفان و مدرسان کنکور نوشته شده اند و فقط مختص به یک آرایه هستند.
دقت کنید که شما در این مرحله می خواهید فقط یک آرایه را به طور کامل یاد بگیرید، بنابراین خودتان را درگیر تست های سخت کنکوری نکنید. مثلا برای تشبیه، فقط سراغ تست هایی بروید که در آن صحبت از آرایه تشبیه است و برای جناس و مجاز و متناقض نما و ... هم همین طور.
گام چهارم: حل تست های ترکیبی (کنکوری)
در گام چهارم، پس از آنکه به تک تک آرایه ها تسلط پیدا کردید، نوبت آن فرا می رسد که خود را در مواجهه با سوالات واقعی آزمون سراسری محک بزنید. واقعیت ماجرا آن است که سوال های آرایه های ادبی پیچیده تر از آن است که صرفا با یادگیری کامل آرایه های ادبی بتوانید به طور کامل به آنها پاسخ دهید. همان طور که پیش تر گفتیم، سخت ترین سوال های درس ادبیات، در این بخش طرح می شوند.
بنابراین برای اینکه بتوانید پاسخ گویی بهتری به این سوال ها داشته باشید، باید نمونه های مختلفی از سوال های ترکیبی آرایه های ادبی (کنکوری و تالیفی) را حل کنید. در این سوال ها بین 2 تا چند آرایه به طور همزمان مطرح می شوند و شما باید به اندازه ای بر آرایه های مختلف و تکنیک های پاسخ گویی به این سوالات تسلط داشته باشید که بتوانید در کمترین زمان ممکن جواب صحیح را بیابید.
حرف آخر
خیلی خوشحالم که تا اینجای مسیر، یعنی تا حرف آخر با من همراه بودید. من، سید علی هاشمی، عاشق زبان و ادبیات فارسی و کتاب هستم و از کودکی همواره به دنبال یادگیری مطالبی در این دو حوزه و آموزش آنها بوده ام. من در این مقاله آنچه را برای شروع آموختن آرایه های ادبی نیاز داشتید، برایتان نوشتم و گفتم و نقشه گنج پاسخگویی به سوال های آرایه های ادبی را برایتان شرح دادم. حالا این گوی و این میدان!
شما از این به بعد می توانید با آگاهی از مراحل مختلف یادگیری آرایه های ادبی، به درستی و اصولی، آرایه های ادبی را بخوانید و آنها را یاد بگیرید.
همچنین شما می توانید متن کامل این مقاله را در اینجا بخوانید.
