شێعر لە باوەڕ م، چەن رێ وا کەێد ئەڕای ناسین جەهان. هەر رێ لە زەین و زوان شاعێرێگ تێد گ وەرەو شاعێر تر چوود و لە ئێ ناوە وەردەنگە گ تۊەنێد بەش خوەێ لە ئێ جەهانە هێز بەێدن. لە دریژای مێژوو یەکێگ لە شێوەیل وە قسیە هاوردن هەر ئەو چشتەیلە گ هاتێ نەتۊەنستنە سەرڕاس وە دەنگ بڕەسن لە ناو شێعر هاتێە و شاعێر بێ یەگ بتواێد قسیە بکەێد، هاتسەو دەنگ.
لە رووژهەڵات ناوێن وە مدوو گیر و گرفتەیل رامیاری و فەرهەنگی، وە ئازاد قسیە کردن دژوار بۊە، سە شێعر هاتێهسە دەسمیەت تا هەم قاڵێگ بوود ئەڕای وەتن و هەم دەنگ مەیلەوەری مرووڤەیلێگ بوود گ لە پابەس بۊنە. کەڵگ گرتن لە ئستعارە و نماد و ئیماژەیل وەرە وەرە لە ناو شێعر مانا دۊننەو و بوونە جەهان تازەێگ ئەڕای گەپ دان. لە نیشتمان خوەمان و لە زوان کوردییش ئێ گەپە داشتیمنە تا رەسیەسە ئێ سەردەمە و دۊنیمن گ شێعر هێمان پسای رێ وا کەێد وەرەو ناسین جەهان و شاعێرەیل هێمان بی وچان پسای دۊننەو هەر ئەو چشتەیلە گ بایەس.
یەکێگ لە ئێ کەسانە «محەمەد مرادی نساری»، شاعێر نووخواز و پڕهاز ئیلامیە گ تا ئێسە لە بەش زوان کوردی، کوومەشێعرەیلێگ لەوای «ئێ شێعرهیله ئازاد نین»، «خهولهرزه»، «خهۊزان دووزهخ و دهروهچ» و «ئمپراتوور هسارهیل خاپوور» و چەن کتاو لە بەش هەڵگەردان و شێعر مناڵ دێرێد. محەمەد مرادی نساری گ ئێرنگە پسای دوکترای ئەدەبیات خوەنێد، لە ئێ ساڵیانە چەن خەڵات گرتێە و لە ساڵ ١٤٠٣ هەتاوی لە لایەن زانستگەی سنە وە مدوو ساڵەیل ساڵ تێکووشین لە بەش ناودارەیل زوان و ئەدەبیات کوردی لەلێ قێرزانی بۊە. جیا لە ئەدەبیات، کاک محەمەد بەرپرس نەشر باشوور لە ئیلام هەم هەس گ لە ئێ چەن ساڵە، کتاو کوردی فرەێگ بڵاو کردێە گ لە راس بێ وێنە بۊە. ئێسە لە لایەن دەنگ ئازادی کووشیمنە تا لە ناو ئێ وەتووێژە فرەتر وەل محەمەد مرادی نساری ئاشناوە بۊمن.
- ئڕاێ یەکمین پرسیار، فرە کەس کووشینە ئەدەبیات تاریف بکەن، وە تایبەت له قوڕنەێ ئاکادمیک، ئەمان له باوەڕ م هەر نۊسەر یا شاعێرێگ وە شێوەێ خوەێ تاریفێگ له ئەدەبیات داشتێه گ ئێمڕوو یانە له شان یەک کووەو بۊنە و تا ئاستێگ وە ئیمە ئۊشن ئەدەبیات چوەسە. ئێسه جیا له ئەو تاریفەیله گ تۊەنیم له ناو کتاوەیل بۊنیم و بخوەنیم، توام له نووڕگەێ جنابدەو بزانم گ ئەدەبیات چوەسە؟
هەر ئەوجوورە ک خوەت وەتی لە دریژای تاریخ فرە کەس ئەدەبیات پێناسە یا تەعریف کردنە ک بێ شک هیچ کام لەو تەعریفیەیلە ئڕا دەورەی بەعد خوەیان، جامع و مانع نەۊە؛ دەلیلێ ئیەسە ک وە قەوڵ تری ئیگلتون وشەیلەی جوور ئەدەبیات و هونەر و... وشەیلێگ جەوهری و زاتگرا نین ک بۊشیمن ئەدەبیات ئیەسە و تمام. خاستر ئەوەسە لە جی ئیە ک بۊشیم ئەدەبیات چوەسە، بۊشیم لە هەر دەورەی وە چوە ئۊشن ئەدەبیات. وەیجوورە فرە مەتنەیلێ ک گاهەس لە یەی دەورە ئەدەبیات وە حساو نان، دۊاجار وەک ئەدەبیات بانە شمار. ئڕا نموونە تاریخ بەیهەقی کتاو تاریخە و لە دەورەی خوەی ئەدەبیات نیە، ئەمان ئمڕوو بەشێگ لە ئەدەبیات فارسی وە حساو تێد. بەستگی دێرێگ لە هەر دەورەی چ مەتنێ بتۊەنێ ئەو جیاوازی و بەرجەستگی زوانیە داشتوود؛ چۊن ئەدەبیات پێش لە هەر چشتێ وەل زوان و بەیان زوانیا سەر و کار دێرێگ و زوان چشتێگ پوویاسە، نە سابت و بێ جم جۊل. ئڕا خود م ئەدەبیات ڕەوایەت ڕەنجە، تەتوو کردن شوون زامەیل کۊەنەس، تەتووێ ک جەوهەری لە جی ڕەنگ، کەلەماتە.
-وەلدا هاوڕام، تاریف کردن ئەدەبیات وە شێوەێ گ بتوایم له ناو یەێ بەستەر دیاری له سەرێ باس بکەیم، دی وە هاسانی نیەود یا لانکەم وە کار ئێمڕوو نیەتێد. سه خاستر یەسە هۊردترەو بۊمن. ئێمڕوو نۊسمانەیل فرەێگ دۊنیم، لە ناو ژانڕەیل جیاواز و وەدی هاوردن مەتنیش فرەوە بۊە، ئێسه له باوەڕ جنابت فاکتۆر و ئامانجەیل سەرەکی ئەدەبیات ئێمڕوو چوەسە؟ یانە تۊەنن هەر ئەو ئامانج و فاکتۆرەیلە بوونه گ جنابت وەپێان باوەڕ دیری و وە کار گری.
سەرەکیترین فاکتور ئەدەبیات -هەر ئەوجوورە ک پێشتریش باس کریا- وەل زوانا پەیوەندی دێرێگ. ئێ زوانە بێ شک بایە جیاواز و بەرجەستە بوود و ئەو تەجربە ک لە قاڵب کەلەمات بەیان بوود، بایە خالی لە پارامترەیل جوانیناسی (زیباییشناسی) نەود. ئەمان یە ک ئامانج و هەدەف ئەدەبیات ئمڕوو چوەسە فرە کولیە، نیەزانم لە ڕاس. هەر شیوە لە ئەدەبیات و هەر نۊسەرێ تۊەنێ ئامانجەیل گشتی (عمومی) یا شەخسی فرەیگ داشتوود لە نۊسانن. ئێ ئامانجەیلە بەشێگیان ئاگاهانەسە و بەشێگ فرەتر لیان ناخوداگا...
-تۊەنی لە سەر ئامانجەیل خوەد گەپ بەی؟ وە تایبەت ئەدەبیات وە زوان کوردی، کوڵبر بۊشم: ئڕا هاتیەسە ناو ئێ رێه؟
وە گومانم کەسێ ک هەمەچشت ئڕای ڕووشن بوود، ئەسڵ وە ناو ئەدەبیات نیایگ. ئەدەبیات جی ئبهامە و ئایەمەیلێگ ک تەکلیفیان وەل خوەیان و دنیا فرە ڕووشن نییە. وەی خاترە ئڕا خوەمی -ڕاس خاسە- فرە ڕووشن نیە ئڕا هاتمەسە ناو ئەدەبیات. بێشک ئەو باس ڕەوایەت ڕەنجە هەسە، تواسمە دەردەیلم بارمەو قسیە و بەشێگ لە ئازاریان لە کووڵ خوەم بخەم؛ ئەمان ئڕا ئەدەبیات و نە هونەر تر؟ یا کارێگ تر ئڕا رەوایەت دەرد و ڕەنج؟ بەشێگ لە لێ گاههس شانسی بوود و دەس چارەنۊس؛ چۊن وە قەوڵ ڕەزا قاسمی لە ئێران چشتێ وە ناو ئستعدادیابی فرە نیە و هەر هونەرمەندێ ئەر بچیدەو بن درسێ دۊنید ئتفاقی هاتگەسە ناو ئەو هونەرە. ها یادم نەوجوان بۊم ک ڕووژێگ یەی مەجەڵە لە ناو ماڵ دیم ک لە پشت جڵدەی شعرێگ لە هووشەنگ ئبتهاج نۊسیاۊگ: میشنوم، میشنوم، آشناست/ موسقی چشم تو در گوش من... منیش لە بان ههی وەزنە شرووع کردمە نۊسانن یەی شعر. دۊاجار یەی ڕووژ لە مەدرەسە چیمە کتاوخانە و بەرپرس ئەورە ک خوەییش شاعر بۊ وەت «عەڵاقە وە شعر دری؟» وەتم «ئا». ئمجا وەت یەی ئەنجومەنێ هەسە لە فڵانە جی و بچوو.
توام بۊشم ئەر م ئەو وەختە بتەقیامە مووزیسیەنێگا شایەد ئلان مووسیقی کار بکردام. سه بەشێگ لە لێ ک ئڕا هاتمە ناو ئەدەبیات؟، ئتفاق و تەقدیرە. بەش دویم پرسیارەگەد ک ئڕا ئەدەبیات کوردی؟ یە دی ئاگاهانە بۊ. نیشتم فکر کردم ک لە بەرابەر تاریخ خوەمان وەزیفە دێرم، لە بەرابەر داڵگ و قۊلترین لایهیل عاتفی ک گریه خواردگه وهل زوان داڵگیا. لە یەیلای تریشا ئەدەبیات مودڕن کوردیمان لاواز بۊ و وەتم ئەر ئیمەیش کار نەکەیم کی توایگ خزمەتێ وەی زوانە بکەیگ؟ دی هاتمە ناو ئەدەبیات کوردی.
-گەپ له سەر زوان دای، دیاریه زوان جیا له ئەدەبیات، روڵ دیاریێگ له پێناسە یا ناسنامەێ هەر نەتەوەێگیش دێرێد، ئێسه ئێ پەیوەندیه له ناوێن زوان و ئەدەبیات و پێناسه له سەردەم ئێمڕوو چۊنه؟ وە تایبەت ئێسه له سەدەی بیست و یەکم له بۊن هۊهایل زوانی و فەرهەنگی گ پساێ زوانەیل و فەرهەنگەیل کەم یا بێ دەسەڵات هۊتەو دەن، چۊ ئێ پەیوەندیه دریژه دۊنێدەو؟
درسه. زوان نەقشێگ دیاری له تاریف کییهتی یا هویەت ههر کهسێ دێرێگ، ئەمان تەنیا عامڵ نییە. یانێ هوەیت یەی چشت چەنلایەنەسە ک پارامترەیل فرەیگ دێرێگ و پوویاسە و زوان وهجوورێ لە سەرەکیترین فاکتورەیلێە. ئەدەبیاتیش یەی هونەر زوانییە و بێشک -چ بتوایم چ نتوایم- گریە خوەیگە باس هویەت؛ وەتایبەت ئڕا نەتەوەیل بێدەسڵات ئەدەبیات تۊەنێگ هۊرداری لە هویەتیان بکەیگ. لە بارەی هۊهایل زوانی و... ک ئاماژە کردی جیا لە ئەدەبیات، فاکتورەیل سیاسی و ئقتسادی و... نەقش فرەترێ لە پاراستن هویەت دێرن.
ئەڵبەت م خوەم دژەفەرهەنگ جهانی نیم ڕاسێ بتوای، وە شەرتێ ک بنەوایل زوانی و فەرهەنگی خوەتیش سەقام داشتوود. وەداخەو ئیمە سەقامدار نیە بارودووخ (وضعیت) زوانیمان. کیشەی ڕاسگانی ئیمە نە زوان و فەرهەنگەیل جهانی، ک تۊش هاتن وەل فەرهەنگەیل و کەسانێگە ک توان زوان کوردی لاڵ بکەن و بخەنەی سۊک تاریخ. کەسانێ ک پا نانەسە مل تمام دڵخوەشیەیل ئیمە.
-منیش وەلدا هاوڕام، ئیمە نیەتۊەنیم وە شێوەی مەسنەوی و نەوەکی وەل رێداگرتن فەرهەنگ جەهانیەو بکەفیمنەو وەردە وەردە و شەڕ. ئەمان ئێسه ئێ پرسیاره پێش تێد گ ئیمە چۊ تۊەنیم له لوو ئەوانە گ وە هەرهاڵ تریبوون و دەسەڵات فرەێگ دێرن، هۊر بکەیمەو خوەمان؟ جیا لەیە فرە کەس وە مدوو یەگ ئۊشن ئیمە توایم جەهانی بنۊسیمن و جەهان گەوراترێگ، نۊسمانەیل ئیمە بخوەنێد سە دڵ له زوان کوردی نەیمن و چیمنە ناو ئەو زوانەیله! جنابت لە ئێ باره چۊ فکر کەی؟ ئەدەبیات جەهانی چۊ وە دی تێد و لە کوو سەرچەوە گرێد؟
تۊەنیم لە زەرفیەت چاپەمەنی و ڕووژنامەوانی و شەبەکەیل ئجتماعی و... ئڕا هۊرداری لە زوان و فەرهەنگمان ئستفادە بکەیم. جارێ چشت بێشتری فکر نەکەم ئەو بان دەسمان بایگ. هەرلەیوا نۊسەر ئازادە وە هەر مدووێگ وە هەر زوانێ بنۊسێگ. ئەمان م جوور «پول سلان» فکر کەم تەنیا لە ناو زوان داڵگیە ک تۊەنی حەقیقەت خوەد بۊشی. جهانی بۊن یەی نۊسەر یا شاعریش فاکتورەیل فرەیگ دێرێگ و زوان تەنیا فاکتور نییە. ئیمە ئەگەر ئەندیشەی گەورایگ داشتۊمن، زوان و فورم تایبەت خوەیش ئڕا وەتن دۊنێگەو.
-ئێسه هەڵگەردیەیمەو وە جنابت و تایبەتی تر گەپ بێەیم، ئەوەیش له سەر شێعر، له باوەڕم شێعر جنابت هەم لە لایەن زوانی و هەم ئیماژی و تکنیکی له بەش نووخواز ئەدەبیات ئیمە جیەو گرێد و دیاریه کار دژوارێگ بۊه لە سەرەتا چۊن بنچینەێ فرەێگ لێ باوەتە نێاشتیمنە، تەنانەت وێ زوانە ئامووزشیش نەیمنە، له بارەێ ئێ ئازمانە خوەشم تێد لەلید بشنەوم گ چۊ تۊەنسیه ئێ کاره پێش بوەی؟ و ئڕا فرەتر هەزەو شێعر بۊده و کەمتر له شوون مەتن کوردی چیده؟
م یەکمجار وه روباعی فارسی وه شێوەی جدی شعر شروو کردم و دۊجار ک هاتمە ناو ئەدەبیات کوردییش هەم لە سەرەتا چیمە شوون روباعی کوردی. فرە پێ نەچی ک دەس کردمە نۊسان شعر ئازاد، چۊن لە شعر ئازاد حس کردم فرەتر تۊەنم خوەم بووم و ئەو تەجربەیل زوانی و فکری مودڕنە بارمە ناو کارم و فەزای دموکراتیکترێ دێرێگ. شعر کلاسیک گەن نییە و بەشێگ لە میرات ئەدەبی ئیمەسە، وەلێ ئلان دی وەل «جوانیناسی» و فەزای فکری منا نیەپووڕێگ و فرە لەزەت لێ نیەوەم. ئەو قافیە و وەزن و ڕیتم هەماهەنگە و مووسیقی تەزریقیە قەشەنگە بێشک، ئەمان پەیوەندی فرەیگ وەل تەجربەی ئنسان ئمڕووا ک ئنسان بێحهوسڵە و پارادوکسیکاڵ و تەنیایگە نەیرێگ.
ئڕا مەتن کوردی نەنۊسامە؟ ئتفاقەن لە سەرەتای دەهەی ٩٠ فرە وتووێژ و ڕەخنەی ئەدەبی و تەرجومەی داستان کووتا وە کوردی دێرم، ئەمان خوەم ئەدەبیات داستانی کار نەکردم. فرە دووس دێرم کار بکەم و گاهەس لە بانان بنۊسم.
-ئمێدوارم لە بانان ئێ کارە لە جنابت بۊنم... یەکێ له گیچەڵەیل سەرەکی ئەڵبەت له باوەڕ م، وە تایبەت له ناوچەێ خوەمان و له ناو شێعر، سەرالێژ کردن ئەمر دەمدەسی و تیتاڵ وە ناوناس شێعرە وە مدوو یە گ وەردەنگ فرەترێگ داشتوون. ئەڵبەت هەزەو دیکتاتوری ئەدەبی نیێم، ئەمان هەناێ یەێ بەشێگ فره زاقەو بوود، دیاریه خسار رەسنێد. مدووەیل ئێ کاره فرەتر لە یەگ ئەدەبی بوود، هەوەجە وە شیکاری کوومەڵگاناسی و دەرۊن ناسی دێرێد. ئێسه لە باوەڕد له ئەدەبیات ناوچەی خوەمان ئێ گیچەڵە دیریم؟ و ئایا تا ئێسه وە مدوو ئێ جەڤە گ کەفتسه رێ ئانتریک بۊده لێ شێوە کەڵگ بگرید؟
ئارێ. وەلدا هاوڕام ک لە سەرەتا تیتاڵی و تەنز و... لە شعر کوردی فرە زاق بۊ، ئەمان هەرچێ هاتیمن وەرەو نوا ئەو شێوە کەمڕەنگترەو بۊ و ئلان فکر نەکەم ئرا شێعر کوردی ئێ چشتە گیچەڵ بوود. خوەمیش چ ئەوسا و چ ئێسا فرە حەزەو ئەوجوور شعرێ نەۊمە و نیم و ئەگەر لە ڕەگەیل تەنز لە ناو کارم ئستفادە بکەم، زیاتر یەی تەنز ڕەشە؛ یانێ شێوەیگ ئایرونیک ک نیشاندەر پارادوکسەیل ئنسان مودڕنە.
-له کوومەشێعر «خەۊزان دووزەخ و دەروەچ» گ لە باوەڕ م یەکێ لە کوومەشێعرەیل خاس کوردی وە زاراوەێ خوەمانە، تەتیەیمنە شێوەێگ له تیکەڵ کردن دو یا چەن ناوەڕووک وەل یەکا. یانێ هەرسەی پساێ یەێ شێعر ئەڤینداری خوەنیم، ئەمان له لوواێلووێ بڕێگ مۆتیڤەیل رامیاری و فەرهەنگیش هەس، له ئێ باوەتە توام رێ و باوەڕ خوەد بزانم گ شێعر ئێمڕوو وە چ شێوەێگ له سەرهەڵدان ناوەڕووک هەوەجە دێرێد.
عشق لە کوومهڵگایل بەسیاگ فرەتر وەل چشتەیل ترا تێکەڵ بوود، ئەگەر نەود، گاهەس درووکانی و سانتیمانتاڵ بوو. شعر منیش جیا لە وەزعیەت جامعە نییە. ئلان مەگەر بوو ت عاشق بۊد و فشار ئقتسادی و سیاسی و ئجتماعی و... کاریگەری لە بان عشقت و ژیانت نەنەیگ؟ هەرلەیوا عشق ههناێگ وەل مووتیفەیل ترا قاتی بوود، جیا لەوە ک دی فرە شەخسی نیە، قۊلەو بوود و چەن لایەنە. بنووڕە شعر حافز و شاعرەیل گەورای تر. هەڵبەت ئیە وەو مانا نییە ئیمە شوعار بەیمن لە ناو شعر. نە! ئەو قاتی بۊن مووتیفەیل ترە وەل عشقا چشتێ دەسکرد و مەسنووعی نییە؛ یەی جوور تەجربەی زیستەسە.
-ها هۊرم چەن ساڵ پێش یەی چوارینه لەلید خوەنیم گ ئێکەش له ناو کتاو «ئێ شێعرەیله ئازاد نیێن» هات، دو لەت سەرەتا دی تا پەرتخ ئیماژ چۊد و بۊدە وینەی مەلۊچگەیل له بان سیم و ئێکەش، وەتۊد «هەر کەس بکوشێ مەلۊچگێ لەێ دنیا/هەر دار ک ها لە بان زەۊ، نووڕێ کەێ» هەر لەوره وەتم ئێ شاعێره، زەێنێ ئیماژیستە و یه لە ناو فرە له شێعرەیلد دۊنم، باوەڕ خوەد له بارەێ رۆڵ ئیماژ له ناو شێعر چوەسه؟
لەبارەی چوارینەیل کوردیم قسیەد درسە، وەلێ لە شعرەیل ترەکم فکر نەکەم ئەوجوور چشتێ بوو. لە شعرەیل ئازادم، ئیماژ و خیاڵ یەی تایبەتمەندی (ویژگی) لە لای تایبەتمەندیەل تر شعریە. لەی شعرەیلە ئتفاقەن حەزمەو ڕەوایەت و مووسیقی و کەشف رێزەکاریەیل زوانیە بێشتر تا جوور شاعرەیل ئیماژیست بتوام یەی تەسویر بسازم فەقەت.
-ئەڵبەت مەنزوورم یە نەۊ گ گشت ئیماژە، ئەمان هەست کردم گ لە ئێ باوەتە زەین خەڵاقێ دیری... جنابت له باوەتی هەڵگەردان شێعر هەم کار کردیه و چەن بەرهەم لێ بارە دیری، له باوەڕد رۆڵ هەڵگەردان له ناو ئەدەبیات، ئەوەیش له بەش شێعر چۊنه؟ وە تایبەت لە زوان کوردی ناوچەی خوەمان.
ئەو زەمانە ک م شعر خوەمان هەڵگەردانمە فارسی یان پێچەوانە لە فارسی وە کوردی خوەمان، هۊچ کتاو شعرێگ لە خوەمان یا وە زوان خوەمان تەرجمە نەۊگ یا گەر م نەۊم. بەشێ لەو کارە ناسانن شعر مودڕن کوردی کەڵهوڕی بۊ و لە نەزەر خوەم پرستیژێگ دا شعرمان؛ یانێ ئەوقرە خاسە ک تۊەنی هەڵێ گەردنیدە سەر زوانەیل تر. چۊن وەرجە ئەوە تەنیا شعر کوردی سورانی تەرجمە کریا فارسی و ئەدەبیات ئیمە بەشێگ نیاشت. ئەو زەمانە قرار بۊ چەن دەفتەر لە کوردی کەڵهوڕی تەرجمە بکەمە فارسی ک دی ئەوپیم نەکریا (هەرچەن دەفتەر دویم هەم ئامادە کردۊم و گاهەس لە بانان دریژا بەمە پێ). هەر لەیوا وەختێ شعر مودڕن فارسی تەرجمە کردمە کوردی، فرەتر وەل فورمەیل نووا دەرگیر بۊم و تەجربەیان ئڕا خوەم تازە بۊ لە ناو کوردی کەڵهوڕی. وەی مدووە ئڕا م وە شکڵ شەخسی هەڵگەردان شعر تەجربەی فرە جاڵبێ بۊ، ئەمان وە گشتی ئڕا ئەدەبیاتمان نیەزانم چەنێ دەسکەفت داشتگە.
-له بەش ئەدەبیات مناڵ هەم کارەیلێگ دیری گ له باوەڕم وەر چەو بگرن، ئێ ئازمانە چۊ بۊە؟
شعر مناڵ یەکێ لە بەشەیل شیرین ژیان ئەدەبی منە و کتاوێگ وە ناو «ژژوو خان»یش دێرم ک خڵات کتاو ساڵ ئیلام لە بەش مناڵان گرتگە. وەلێ باوەڕ دێرم فرە سەختە بتوای هەم شعر مناڵ و هەم گەوراساڵ وە یەکەو کار بکەی. دو دنیای جیاوازن و باڵانس ئێ دو جهانە کار ڕاحەتێ نییە. وەی مدووە دی دریژا نیامە کار مناڵ و هەڵبەت گاهەس ئڕا دڵ خوەم دوبارە بنۊسم، چۊن تعدادێ شعر چاپ نەکریاگی لەی حەوزە دێرم، ئەمان فکر نەکەم وە شکڵ جدی بتوام کار بکەم.
-یەێ جار رخنە گرتی گ مناڵەیل نەبایس وەل خوەنین شێعرەیل گەورەساڵ، بوونە تریبوونێگ ئڕاێ بڕێگ فستیڤاڵ، لێ باوەتە فرەتر تۊەنی شیەو بکەی، چۊن له باوەڕ منیش ئێ کارە هەڵەس.
لە هۊرم نییە ئەو قسیە هن کەی بۊە، وەلێ ئارێ. باوەڕ دێریم مناڵ بایە ئەدەبیاتێ بخوەنێگ ک وەل نیازەیل ڕەوانییا هەماهەنگ بوو.
- لە باوەڕ منیش هەڵەس ئێ کارە، یەی جوور ئەبزار درس کردن لە مناڵە! مناڵ بایەس تەنیا ئەدەبیات خوەێ بخوەنێد، تا هەنای گەورا بوود و ئێکەش خوەێ هەڵوێژنێد چوە بخوەنێد، ئێسە بڕێگ لە دووسەیل وە زوور نەنە مل مناڵێ گ شێعر گەورەساڵ بخوەنێد، یە خسارە... ئێسە له باوەڕد گیچەڵ سەرەکی ئەدەبیات کوردی له ناوچەی خوەمان چوەسە؟
گەوراترین گیچەڵ ئیمه قەێەخەبۊن ئامووزش ڕەسمی زوان کوردیە. وەختێ کەسێ کوردی نەزانێ بخوەنێگ، داستان و ڕومان و... هەم نیەخوەنێگ و خوەی هەم چشتێ وەی زوانە نیەنۊسێ. هەر ئێجوورە گیچەڵ تر ک وە نەزەرم کیشەی ئەدیبەیلە، ئیەسە ک ئەهڵ کتاو و خوەنین و تەجربەیل تازە نین. هاتێ ساڵێ چەن کتاو وە زوور بخوەنن یا چەن فیلم خاس نەۊنن. ئێجوور شاعر یا نۊسەرێ چجوور توایگ چشت جدیێگیش بنۊسێ؟
- فرە دژوارە، منیش وەلدا هاوڕام، لە باوەڕ منیش یە گەوراترین گیچەڵە... بڕێگ کارەیل له باوەتی رخنەگری و شیکاری، وە تایبەت له سەر شێعر کریاس، رێ و باوەڕد لێ باوەتە چوەسە؟
ڕاس خاسە م فرە نەقد یا ڕەخنەی جدی نەیمە. نە ک نەۊد، گاهەس بوود، ئەمان فرە کەم. ڕەخنە دو باڵ دێرێ؛ زانست نۊسەر و فەزای دموکراتیک. ئیمە هەر دوانیان نیاشتیمنە. نە کەسان فرە باسەوادێ داشتیمنە و نە فەزای دموکراتیکێگ. کەمکهم پسا خاسەو بوو وەزعیەت. ئڕا ئێ مەبەستە بایە فرە بخوەنیم و جدی بخوەنیم. ڕەوایەتێ هەس ک فڵان موفەسر یەهوودی جوورێ تەورات خوەنیە ک لە ئەو کلگێە ک ناگەسە بان مەتن خۊن چکیاگە یا وە قەوڵ «سوهرەوەردی» جوورێ قورئان بخوەن ک چمان وە ت نازڵ بۊە. ئیمە هەوەجە وە ئێجوور خوەنین شەدید و دەقیق و چەنبارەی دێرێمن، چۊن زەمانمان کەمە و کار فرەیگ ها سەر شانمان.
- جنابت له هەوزەێ چاپ و نەشر کتاویش چالاکی و نەشر باشوور له راس لە ئێ ماوە فره دەسمیەت داس، له ئێ ئازمانە گەپ بێەن.
چاپەمەنی تەجربەی تازە، ئەمان پڕهەزینەی ئڕا م بۊ. لە فرە حەوزە وە کار شهخسیم ئاسیب دا و دەرفەت و ئنرژی و کات فرەیگ لیم گرت. وە سەر گشت یانە حس کەم نەشر باشوور خدمەت فرەیگ وە ئەدەبیات کوردی ناوچەی خوەمان کردگە و لە فرە بارە ڕەچەشکن بۊ و ڕێ نووێ درس کرد. جارێگیش بەردەوامە تا بزانیم بانان بوودە چوە.
-لە باوەڕ منیش نەشر باشوور دەسمیەت فرەێگ داس... خەوەر دێرم گ له باوەتی ئێ کاره بڕێگ گیچەڵ تایبەتی و ئەمنیەتی هەم ئڕاد پێش هاتێه، ئەر لێ باوەتە شیەو بکەی گ وەردەنگیش ئاگادار بوود.
-ئارێ. وەتمە خدمەتت ک پڕهەزینە بۊ ئڕا من و فرە ئەزیەت بۊم. ئاخر مەوردێ یە بۊ ک دۊای قەبوولی و چەن مانگ دەرس دان لە معەلمی ئخراجم کردن. ئمێدوارم ئەگەر حەقمان ئیە نەۊە، ڕووژێگ -نە فرە دۊر- ئەو کەسانە جواوگوو کارەیلیان بوون. ئیە قەرت مێژوو وە ئیمەس.
-ئێسە بڕەسیمنە چەن پرسیار کوڵ لە باوەتی خوەد ئەڕ سڵا بزانی... چەن کتاو خاس گ خوەنیده؟
کتاو ک بەردەوام خوەنم. خاسترە بۊشم ئاخرین کتاوێ ک ئمساڵ خوەنیمە و خوەشم هاتگە «داگیرکردن تاریکی» (تصاحب تاریکی) بەختیار عەلی بۊ.
-لە باوەڕ منیش لە کتاوەیل خاس بەختیار عەلیە... چەن فیلم خاس گ دیده چوە بۊنە؟
فیلمیش فرە دۊنم، ئەڵبەت چەن وەختە کەمتر وەداخەو. کارەیل دیوید لینچ، تئو ئانجلوپولوس و... عالین.
- هەزەو کام شاعێر یا نۊسەری؟
فرەن. یەی کەس نییە. لە ناو ئەدەبیات ئایەم بڕێ قەوم دۊنیگەو ک حس نزیکایەتی وەل کارەیلیانا کەیگ. بەختەوەرانە م فرە قەوم دێرم لە ئەدەبیات خوەمان و ئەودۊای زوانەیل. هەر لە خوەتا بگر تا دووسەیل تر.
-ئایا کتاو تازەێگ ئڕاێ بڵاو گورجەو کردیه؟
نە وەداخەو. نزیک چوار ساڵە هیچ نەنۊسامە.
-ئمێدوارم وێ زۊ کتاو تازە لەلید بۊنیم هەم... دەسدیش خوەش محەمەد گیان له یەگ ئێ وەختە دایده من و وەردەنگ دەنگ ئازادی، ئەر دۊاخر گەپێگ مەنێه، خوەشاڵ بووم بشنەوم.
دەس ئۊە خوەش و سپاس ک وەل منا قسیە کردین. دەنگ ئازادی و جەلیل ئاههنگەرنژاد و تن و ئەۊدوای هاوکارەیلدان فرەتر لە یەی ئدارەکول خدمەت کردینەسە زوان و ئەدەبیات کوردی. بژین و بمینین.
