هفته نامه صدای آزادی: ترکیب «لاوه لاوه» در زبان فارسی کاربرد و معنای خاصی ندارد، اما «لاوه» به تنهایی به معنای تملق و چربزبانی است. «لاوه» در زبان کردی نیز به معنای جوان و رعنا آمده است؛ اما ترکیب «لاوه لاوه» در این زبان و در شکل لغوی به معنای لالایی و در اصطلاح، نوعی شعر است که دارای وزن، بُعد موسیقایی و جنبههای تصویری و نمایشی است.
لالاییها را میتوان یکی از کهنترین آواهای بشری و بخشی از ادبیات شفاهی ملتها دانست که سینه به سینه و از نسلی به نسل دیگر انتقال یافتهاند.
لالاییها با هدف آرام کردن و خواباندن کودک یا سرگرم کردن و نوعی نوازش روحی آنان خوانده میشوند و خواننده و عامل آنها مادران یا دیگر زنانی هستند که با کودک، پیوند روحی دارند.
از قرنها پیش این نوع از شعر، در میان زنان کرد و لر و بلوچ و آذری و گیلک و ... دهان به دهان میچرخیده است، اما با گسترش فضای مجازی و رسانهها به تدریج این وظیفۀ مادرانه به نهادها، مؤسسات و افراد خاص سپرده شده است. گرچه شکل لالاییها، ابزارهای انتقال آن و نیز مبدأ لالاییها از تصرف بیچون و چرای مادران خارج شده است و حتی مضمون و لحن این اثر موسیقایی در حال تغییرات عمده است، اما همچنان زنان و مادرانی در میان اقوام مختلف و از جمله قوم کُرد پیدا میشوند که به شکل کهن لاوه لاوهها دلبستهاند و کودکانشان را از سرچشمۀ این گونه از اشعار، سیراب میسازند.
لاوه لاوهها را مادرانی اغلب بیسواد و آموزش ندیده سرودهاند؛ بنابراین میتوان این اشعار را با وجود این که جزو آثار فاخر ادبی محسوب نمیشوند، منبع بیپایان عاطفۀ زنان و نیز درک و دریافتهای آنان از مناسبات خانوادگی و نیز اجتماعی در جامعهای جنسیتزده و مردسالار به شمار آورد.
کند و کاوی حتی کوتاه در لاوه لاوههای کردی نشان میدهد که جنسیت، نقش پررنگی در این نوع از اشعار دارد؛ هم از آن جهت که سراینده و خوانندۀ این اشعار زنان هستند، هم از این جهت که لاوه لاوه برای دختران و پسران دارای مضامینی مجزا از هم بوده است.
در لاوهلاوههایی که برای پسران خوانده میشوند اغلب توصیف شکل و شمایل زیبا و جذاب آنان دیده میشود که همراه میشود با بیان دلاوریهای پسر در جنگ و اسبسواری، شمشیرزنی و تیراندازی.
مادر همۀ اینها را در وصف پسری میخواند که قرار است تکیهگاه و حامی عاطفی او باشد. در یکی از این لاوه لاوهها آمده است که:
«دهردد له قهورم
ههڵکوتی دهورم
ماڵ ئەڕا چوهمه
جهفا بکیشم
کوڕهگهم خاسه
له ساێ دانیشم ...»(جهانفرد،208:1396).
در این لاوه لاوه، آنجا که مادر، پسر خود را سایۀ سر و چتر حمایتی خود میداند، نشان از آن دارد که در ذهن و ضمیر زن سنتی ایران، همچنان مرد، قدرت برتر و حمایتگر زن است. علاوه بر این، مادر، پسر خود را عصای دست پدر و مادر در پیری میداند و خانه را با وجود پسر، سعادتمند و ثروتمند به شمار میآورد:
«ههرکه کوڕ دێرێ/ ماڵ پڕ دێرێ
ههرکه کوڕ دێرێ
دانه و دڕ دێرێ
ههرکه کوڕ دێرێ ، کوڕهگهێ نهمرێ
له وهخت پیری، دهسهیلێ بگرێ»(همان:190).
در لاوه لاوۀ دیگر نه تنها از جنگاوری پسران سخن به میان میآید، بلکه جان خواهرانش را نیز به فدای او میکنند:
«مانگهگه، خوهرهگه
کاکهم نهیدە له ڕێیهگه
تفهنگ کوڵگهێ له شانێ
دهردێ له خویشکهگانێ»(همان:206).
در سیطرۀ نظامی چنین مردسالار، مادر، فرزند پسر خود را مجاز به داشتن همسران متعدد میداند؛ زنانی که هر یک بهر کاری و وظیفهای به زندگی مشترک فراخوانده میشوند. گرچه احتمال انجام چنین عملی فراوان نیست، اما مادر برای آن که نشان دهد فرزند پسرش نازپرورده است این سخنان را بر زبان میآورد:
«دهردت کهفتێیه له هازم
ههفت ژن ئهڕات بخوازم
یهکێ بهگلهر بهگی بوو
یهکێ هووماێ پهری بوو
یهکێ دڕێ له گووشێ
یهکێ مانگا بدوشێ
یهکێ نازار باوان
یهکێ کورپه له داوان
یهکی چهرمێ دهسەو لس
یهکێ کوور پهتک ڕس»(جلیلیان،197:1386).
نظایر چنین لاوه لاوههایی در فرهنگ شفاهی کُردی فراوان است که در این نوشته، مجال پرداختن به آنان وجود ندارد.
در مقابل، لاوهلاوههایی که برای دختران خوانده میشوند، از زیبایی آنان به ویژه قد و بالا و موهای بلندشان سخن میگویند و در نهایت، دختر را یار و یاور مادر و همراه و شریک او در سر و سامان دادن به خانه به شمار میآورد. در یکی از این لاوه لاوهها، مادر، دختر خود را در زیبایی به ماه و خورشید مانند میکند:
«شیرین خانم له ههوشێ
نقره له بان کهوشێ
پاێ پهتییه و کهوش نهێرێ
باڵاێ بهرزه و خهوش نهێرێ
شیرین خانم له ههوشێ
گوڵێگ ها بان کهوشێ
چۊ ئاو شوون وهنهوشی
چۊ مانگ و خوهر درهوشی»(جهانفرد،195:1392).
در جای دیگر نیز، نه تنها آرزوی ازدواج دخترش را دارد، او را تشویق به انجام کارهای منزل میکند:
یهکڵە دۊیهتم وه شۊ دهم
نهقینهێ ماڵم وه پێ دهم
نهقینهێ ماڵ من چهسه
کاسه و کوچڵه و چەمچهسه
دۊیهت کییه باڵ ههڵماڵێ
ناوماڵ ڕا داڵگێ ماڵێ
داڵگ خوهمه و داڵگ خوهێ
چهچگه چهرمێ داڵگ خوهێ
باڵ ههڵماڵێ کهشک ئهونهێ
چه بشوورێ! چه بخوهێ»(همان:191-190).
زنان با خواندن لاوه لاوهها در درجۀ نخست به فکر خواباندن و آرام کردن کودکان خود با نوا و موسیقیاند، اما لایههای پنهان این اشعار، تجلیگاه آرزوهای نادیده گرفته شدۀ زنانی است که آوای تنهایی خود را برای کودکی سر میدهند که جز دریافت موسیقی و لحن شعر، احتمالا درک عمیقی از مضمون این اشعار ندارند. به عبارت دقیقتر میتوان گفت که زنان، این لاوه لاوهها را برای دل تنهای خود میسرایند.
منابع
جلیلیان، عباس (1386)، مروری بر ادبیات کودک و نوجوان در زبان کردی، فصلنامۀ شعر گوهران، شمارۀ پانزدهم.
جهانفرد، ژیار (1396)، جاودانگی در سکوت، کرمانشاه: دیباچه.
