لە ڕۆمان، نۊسەر خودای نادیارێگە ک جەبر و ئختیار تێکەڵ کەێد
زوان ئەدەبی و زوان خیاوانی لە یەک جیاوازن
صدای آزادی: تا چەن ساڵ پێش ئەدەبیات کوردی لە کرماشان و ئیلام، ئڕای وەردەنگەیل و دووسدارەیل زوان داڵگی تەنیا شێعر داشت. هەر وە ئێ مدووەیشە بۊ ک لایەنگەر و وەردەنگ تایبەتێگ نێاشت و فرە ڕێ گەشە دین و پەلەو وەشانن نێاشت. ئەمان نزیک دەهەێگ هەس ک نۊسەرەیلێگ لە ئێ ناوچە وە شێوەی پسپۆڕانەوا هاتنەسە سەر ڕێ چێرووک نۊسی و بەرهەمەیل وەنرخێگ پێشکەش وە ئەدەبیات کوردی کردنە.
نۊسەرەیلێ جوور ئاکۆ جەلیلیان، مەسعوود قەنبەری، ژیار جەهانفەرد، عەلی حاتەمی، مازیار نەزەربەیگی، کەیوومەرس بەڵەدە، نەسرین باباخانی، سادق سامڕەیی و... ک نیشان دانە زاڕاوەێان هێز ئافراندن بەرهەمەیل ئەدەبی و زانستی دێرێ.
لە ئێ ناوە چەنان لە نۊسەرەیلمان ئەوقەرە ئاست کارێان هەم لە باوەتی ناوەڕووک و هەمیش ئلمانەیل تایبەتی ئەدەبیات داستانی ها بان ک تۊەنن نۊنەرەیل جهانی ئەدەبیات وڵات خوەمان بوون و بەرهەمێان شایان هەڵگەردانن وە زوانەیل ناونەتەوەییە و تۊەنن ئڕای وەردەنگ جهانی هەم چێژبەخش بوون.
هاتیمنەسە خزمەت مازیار نەزەربەیگی، نۊسەر جوان و خاوەن بانان کرماشانی، نۊسەر دو ڕومان "پاڵتاوێگ ئەڕای کەیخودا" و "تاتریک، سانێگ لە بان ئاو"، کەسێ ک وە شێوەی نۊسین تایبەتێا وەردەنگەیل و لایەنگرەیل فرەێگ هەم کیشاێە وەرەو بەرهەمەیل خوەێ و هەمیش وەرەو ئەدەبیات کوردی؛ توایمن هەم گەپێگ تایبەتی لە سەر چیرووک و ڕۆمانەیل خوەێ داشتۊمن و هەم ئەدەبیات داستانی ناوچەی ئیلام و کرماشان.خوه‌شاڵیم ک هاوده‌نگمانین.
- یەکێگ لە پڕرەنگترین تایبەتمەندیەیل بەهێز دو ڕۆمان "پاڵتاوێگ ئڕای کەیخودا" و "تاتریک، سانێگ لە بان ئاو" فەزای ڕەوایەتگەری ئێ بەرهەمەیلە بۊە ک وە مدوو دڵگری تایبەت، وەردەنگ کیشێدە شوون خوەێا. ئڕامان لەێ باوەتە گەپ بێە ک چۊن ئێ کەسایەتیەیلە وە دنیایل جوورایجوورێانەو ساز کریانە ک هەر کامێان لە نووڕگەی خوەێا و وە ئەدەبیات خوەێا ڕەوایەتگەر بەش خوەێ بوود؛ بێ ئەوە ک نووڕگەی خود نۊسەر ئامیتەێان بوودن؟ یانێ مازیار نەزەربەیگی چوە کردێە ک هەم تۊەنسێە ئێ کەسایەتیەیلە تا کوتایی ڕۆمانەگە پێش بوەێد و هەمیش خوەێ لەو دۊرە بووسیەێد و بیلێدانە حاڵ خوەێان. هەر جوور ک لە خوەێان خوەشە گەپ بێەن نە چۊ یەکترەکی و نەیش چۊ مازیار نەزەربەیگی؟ ئامانجدان لەێ کارە چوە بۊە؟
- لە سەرەتاوە جی دێرێد قەیرزانی بکەم لە جنابت و هەر ئێ جوو لە هەفتەنامەی دەنگ ئازادی گ ئێ وەختە داینەسە پیم. یەکێ لە خاڵەیل گرنگ جیاوازی ڕۆمان وەل شێعرا هەر یەسە گ ئیمە لە ناو ڕۆمان تەتیەیمنە چەن دەنگییا. سە وەل چەن زەێنیەتەو ڕۊەڕۊ هەیمن.
یانێ لە ناو شێعر ئیمە فرەتر ئەو زەێنیەت تایبەتی شاعێرە دۊنیم و چۊنیەتی نووڕستنێ وە جەهانێ گ لە تووێ ژیەێد؛ ئەمان لە ڕۆمان دی تەنیا نۊسەر نیە گ پسای زەێنیەت خوەێ ئۊشێد، بەڵکە ئەو کەسایەتیەیلەنە گ تیەنەو دەنگ و هەر کامێان لە ڕۊ ئەو ئازمان و هەستیاریە گ وە جەهان دێرن، کەفنەو جۊلە. یەسە گ کار ئەڕای نۊسەر لە ئێ ژانڕە فرە دژوارە گ بتۊەنێد یانە لە شان یەک داشتوود تا بتۊەنن وە دروسی چۊزە بێەن.
لە ناو ڕۆمان، نۊسەر لەوای خودای نادیارێگە گ هەم ئرادەی ئازادێگ داسە کەسایەتیەگان و هەم لە ناو شەبەکەبەنی گ لە بێز چەو گرتێە، تێکووشێد تا ئێ ئرادە لە ڕاسای ئەو سووژە و پەێڕەنگ و ئامانجە بوود گ نۊسەر تواێد. یانێ تیکەڵ کردن جەبر و ئختیار.
منیش کووشیمە لێوا بوود. هیشتمە کەسایەتیەگان چۊزە بێەن؛ لە بڕێگ جی خوەێان ئازادانە پێش بچن و لە هەر جی گ هەوەجە بۊە لەنوو دەسێان گرتمە تا لە بان ئەو هێڵە گ بایەس پێش بچن.
ئەڕای یەگ بتۊەنم ئێ کارە بکەم، یەکم هەوەجە داشتمە گ ڕووژەیل و شەوەیل فرەێگ لە ناو دوون ئەو کەسایەتیە بژیەم و یە یانێ پەل پەلەو بۊمە و تێکووشیمە تا ئەورە گ ئازمان ژیان و دەرەقەت زەێنم ئجازە داس لە ناو دوون کەسایەتیەگان چۊزە بێەم.
یەسە گ نۊسەر هەم لە کارێ هەز بەێد و هەم زەجر کیشێد. چۊن هەم دەرفەت یە دێرێد گ بوودە چەنان ئایەم و لە جیەیل جیاواز بژیەێد؛ گاجار وەل ئەو خەون و ئاوەختەیلە گ داشتێە، پێش بچوود و هەم لە ناو دوون ئەو کەسایەتیە گیر باێد و جەور ئەو ژیان و زەینیەتیشە وە کووڵ بکیشێد.
- فره خاس!. ئمجا نۊسەر چۊ تۊەنێد وە ئێ بەرە بڕەسێد؟
لە باوەڕ من، گشت ئایەمەیل دەرەقەت ئێ کارە لە دەرۊن خوەێان دێرن. ئێکەش وە فکرەو کردن و تێکووشین تۊەنن وەپێ بڕەسن. چۊن گشت مرووڤەیل هەم لە دەرۊن خوەێان ژن دێرن و هەم پیا دێرن. هەم گیانەوەر دێرن؛ هەم خەون و ئاوەختەیل و ئیدەیل دێرن. هەم هەڵکەفتەیل جیاواز دێرن گ لە ناو ژیان داشتنە و هەر کام لە یانە تۊەنێد پەلێگ لە ئەو کەسایەتیە بوود گ لە ناو ڕۆمان خوەێ نیشان دەێد.
یانێ ئێ جوور بۊشم گ: ئیمە مرووڤ بێ خەوش نەیریم گ بۊشیم یەی دوون و دەیشت دیاری دێرێد. تەنیا لە ناو ژیان تایبەتی کووشیمنە ئێ بەرەیل و جیاوازیەیل زەێنیە کۆنتڕۆڵ بکەیمن. یانێ یای گریم ئێ کارە بکەیم یا گاجار تەنانەت سەرکوتێان بکەیم. ئەمان یەی نۊسەر یای گرتێە گ ئێ کارە نەکەێد. بەڵکە لەلێان لەوای جامەک کەڵگ بگرێد و ئێکەش باڵ و پەڕ بەێدە پێان تا چۊزە بێەن و بوونە یەی بۊنەوەر ڕاسگانی.
لە ئێ ڕێە دیاریە گ جیا لە نووڕستن وە جەهان و فکرەو کردن، ئەوڕەسین لە زانستی ڕووژ لەوای زانستی مرووڤایەتی فرە دەسمیەت دەێد گ ڕاس و دروو بۊن ئێ زەینیەتەیلە دۊاخر هەڵسەنگنیمن و یە یانێ تۊەنیم لە ئازمان کەسەیل تریش کەڵگ بگریم و پیەک نۊسەر کارێ یەسە: بێ کووم وەر نەێدە ناو جەهانێ گ هەس تا بتۊەنێد ڕۆمانەگەێ بنۊسێد.
- یەی ئلمان دیاری لە ئێ دو بەرهەمە وەتایبەت لە "پاڵتاوێگ ئڕای کەیخودا" کەڵک گرتن لە تەنزە، لە بەشەیل فرەێگ وەردەنگ تەتیەێدە کەسایەتیەیلێگ و دیالۆگەیلێگا ک تا ئاستێگ داستان کۆمدیەو بوودن و فرەیش وەجیە و نەپووڕ نیە؛ ئەمان هەم هەنای وە شێوەی گشتی نووڕیمنە ڕۆمانەگە، دۊنیمن یەی بەرهەم کۆمدی نیە؛ لە ئێ باوەتە ڕەی و باوڕ خوەدان چوەس؟
-ئێ کومدیە هاتێ بەشێگ لەلێ هەڵگەردێدەو وە یەکێگ لە ئەو بۊنەوەرەیل شناس خوەمە گ گاجار تێدەو دەنگ. چ لە ئازمان تایبەتی خوەم هاتۊد، چ لە دەیشت خوەم و لە ئایەمەیل ترەک دۊم.
ئەو بۊنەوەرە گ بڕێگ گەپەیل و باوەڕەیل وە تیتاڵ و تۊلەکی زانێد، سە لە ناو ئەو زەێنیەت کەسایەتیە ئەڕای خوەێ وە جیا چۊزە دەێد. ئەڕای نموونە کەسایەتی جافی لە ڕۆمان پاڵتاوێگ ئەڕای کەێخودا لێواسە و سەرشێتی تایبەت وە خوەێ دێرێد گ ئەڕای خوەێ دی چۊزە داس.
هاتێ وەل فرە لە گەپەیل و کارەیلێ هاوڕێ نەوم؛ ئەمان زانم گ یە نۊنەر بڕێگ لە کەسایەتیەیل دەیشتینە سە وەپێ ئجازە دام گ خوەێ بوود و ئەو زەێنیەت خوەێە بێ کووم وە زوان بارێد.
دۊز لەوای یەی ئایەم سەرشێت گ هۊچ سنوورێگ نەێرێد. دیاریە گ ئێ چۊنە کەسایەتیێگ تەتیەێدە ئەمر کومدییشەو. گاجاریش یەی هەڵکەفت یا پێشهات خوەێ کومدیە. یانێ هەوەجە وە سەرشێتی تایبەتێگ نەێرێد. تەنیا هەر یە گ بێ کووم وە ڕەوایەت دەرباێد، ئەو بەش تیتاڵێە دیاریەو بوود و فرەتر لەوای یەی خەنێ تیەڵ نیشێدە بان لێومانەو.
ئیمە لە گوڵەشوونێگ لە جەهان ژیەیم گ فرە لە کارەیلمان لە بنەڕەتەو تۊلەکیە. تەنیا هەوەجە هەس کەمێگ لە بانێ هۊردەو بۊمن. هەر ئەو جوورە گ بڕێگ لە هەڵکەفتەیل ژیانمان لە ناو کوومەڵگا خەمین و تراژدیە.
سە ئیمە نیەتۊەنیم لەلێ بقرتنیم و بۊشیم ئەێبە یا قەێەخەس. نە نۊسەر سەرێ لە ئێ گەپەیلە نیەود گ ئەر ئێ کارە بکەێد، دی نۊسەر نیە. ئیمە تۊەنیم لە ناو ژیان تایبەتی خوەمان بڕێگ سنوور بپارێزنیم. چۊن یە ژیان تایبەتی خوەمانە و هەڵوێژان خوەمانە. ئەمان لە ناو ڕۆمان دی نە! لەورە کەسایەتیەیل جووراێجوورن و نیەود وە گشتێان بۊشیم تو بایەس هۊرد بوود ئێ چشتە نەۊشید یا ئێ کارە نەکەی! لە ئەورە دی بێ ماناس.
هەر ئەو جوورە گ وەتم، بەشێگ لە بۊن کەسایەتیەگان باێەس لە ئختیار خوەێان بوود. ئەر بتوایم ئێ ئختیارە لەلێان بگریم، لە گیان و ژین کەفن. جیا لە یانە کومدی یەی ئەبزارە گ تۊەنێد سیەو فرە لە بەشەیل هەڵەی فەرهەنگی هۊرد بکەێد و لە باوەڕ من بەش پڕ دەرەقەتێگ لە ئەدەبیات و هونەر ئیمە بۊە و هەس.
- وە ئێ شڕووڤەیلەو ک وه‌تین، پرسیار ترەک هاتە زەێنما؛ ئەر بڕیارە قرتاننێگ نەود! ئەنۊ نەقش سانسۆڕ و مۆمەیزی ئرشاد لەێ ناوە بوودە چوە؟ ڕەی و باوڕد لە باوەتی سانسۆڕ لە ئەدەبیات وەتایبەت ئەدەبیات داستانی چوەس؟
- بتوام جواو ئێ پرسیاره بێەم، تەنیا تۊەنم ئاماژە بکەمە دەسکەفت سانسۆر و قرتانن. مەردمێ گ کتاو نیەخوەنن، ئامار ئڵاجەۊ گەنەکاری، لە کیس چێن ئەخڵاق و پەیوەندیەیل ئازاێ کوومەڵایەتی و فرە گیچەڵەیل ترەک له ناوێان به‌رزه.
سە دۊنیم هۊچ دەسکەفت خاسێگ نێاشتێە و ڕووژ وە ڕووژ بەترەو بۊمنە. مدووێ یەسە کەسەیلێ گ ئەوڕێبەرن و فکر کەن عەقڵ و هووش و شایانی بانترێگ لە مەردم دێرن، زێز وە یەنە و یانە هانە شوون چشتەیلێ گ دی فرە نەوەکام و لاوازە و وە کار دنیای ئێمڕووژ نیەتێد؛ ئه‌مانێگ هێمان تێکووشن لە ئێ ڕێە پێش بچن. تا کوو؟! گشتمان زانیم پەرتخێ چوەسە...
- هەم «ناو» بەرهەم و هەمیش ناو کەسایەتیەیل یەی کودەیلێگ دەنە وەردەنگ و گاجار دەسمیەت فرەێگ دەن. لە بەرهەم"تاتریک" ناوەیل هەر ئادی و ڕواڵەتی نین، ئمجا لە "پاڵتاوێگ ئڕای کەیخودا" چمان فرە هەمیەت وە ناوهەڵوژانن نێایدە؛ لەێ باوەتە ئڕامان بۊش ک ئایا مدوو و ئامانج تایبەتێگ لە پشت ئێ شێوەی هەڵوژانە بۊە؟
- هەڵوێژان ناو، هەمیشە گرنگە و نۊسەر وە هەر ناوێ گ نەێد، هەمیەت دەێد و مدووێگ لانکەم لە ناو زەێن خوەێ ئەڕاێ دێرێد. ڕۆمان تاتریک، سانێگ لە بان ئاو، چۊن سووژە جوورێگە گ فرەتر تەتیەیمنە نمادا، لەورە هەوەجە بۊ گ ناوەگان هەر لە ڕۊ ئەو هێڵ نمادینە گ دێرن، پێش بچن و ئێ ناوەیلە ئەڕاێان هەڵوێژانم.
ئەمان لە پاڵتاوێگ ئەڕای کەیخودا، ئازادی فرەترێگ ئەڕای هەڵوێژان ناو داشتم. چۊن کەسایەتیەگان ڕواڵەتی بۊن. هەرسەی لە ئەوریشە کووشیمە گ ئێ ناوە لانکەم ئاماژەێگ وەلا بارێد؛ ئەڕای نموونە: ناو جافەرلا دەسمیەت دا گ ئەو قوڕنەی کومدی ئێ کەسایەتیە فرەتر بکەفێدە وەر چەو.
- کەڵک گرتن لە دیالۆگ دوپیەلۊ یەکێگ لە هۆنەرەیل فرە بەهێزێگە ک لە بەرهەمەیلد تیەێدە چەوا. فرە لە دیالۆگەیل و ڕەستەیل، چشتێ ک سەرڕاس وەتنە، هەر ئامانجێان نەۊە؛ بەڵکوو یەی بەرپرسایەتی گرنگتر ها بان شانێانەو و مانای ترەک پەسای کیشنە کووڵەو؛ توام بزانم وەردەنگد فرە دەس بان گرید یاگەر باوڕد یەسە ک نۊسەر نەبایەس لە چرچ ئەونەڕەسین وەردەنگ ئادی ئاست خوەێ بارێدەو خوار؟
- ئیمە نیەتۊەنیم ئاست وەردەنگ لە بێز چەو بگریم. چۊن وەل یەی وەردەنگ دیارییا ڕۊەڕۊ نییمن. لە هەر دەسە و بەرەێگ وەردەنگ هەس؛ یەکێ هاتێ یەکمین جارێ بوود ڕۆمان بخوەنێد. یەکێ هاتێ لە شوون یە بوود گ هەر جوور بۊە نۊسەر بکوتێد!. چۊن وەلێا گیچەڵ دێرێد...
یەکێ هاتێ لە شوون هەز بردن بوود. یەکێ هاتێ بتواێد وەل نۊسمان کوردی ئاشناوە بوود. یەکێ هاتێ لە شوون فۆرم بوود. یەکێ ناوەڕووک ئەڕاێ گرنگ بوود. یەکێ هاتێ کڵاسیک خوەن بوود. یەکێ لە ڕۆمان نووخواز خوەشێ باێد.
سە نۊسەر، تەنیا تۊەنێد بکووشێد وە خاسترین شێوە گ لەلێ بەرتێد پێش بچوود و دی وە ناو کووک یەگ وەردەنگ ها لە چ ئاستێ نەود. ئەڵبەت ئیمە چۊن کوردی نۊسیمن، خوو دیاریە یەکێ لە ئامانجەیلێ گ دیریم یەسە ک وەردەنگ وەرەو خوەنین نۊسمان کوردی باێد و دیاریە کووشیمنە تا ئاستێگ ئێ ئامانجە لە بێز چەو بگریمن. ئەمان لە باوەتی ئەدەبی و یەگ هاسان بوود یا دژوار بوود، چشتێگە گ لە ڕۊ سووژە و پێڕەنگ پێش چوود نە لە ڕۊ باوەڕ و ئاست وەردەنگ.
- لە باوەتی زوانی و کەڵک گرتن لە وشەیلێ ک ئڕای وەردەنگ ئادی ک ئاسیمیلەیش بۊە، هاتێ خاوارە بوون. هەر ئەو جوورە ک هاتێ وە گووش خوەدیش ڕەسۊ، یەی بڕ وەگەرد ئێ شێوەی نۊسینەو گیچەڵ داشتنە و وەتنە بایەس وە زوانێگا بنۊسیاد ک لە ژیان ڕووژانە لەلێ کەڵک گریم؛ ئڕای ئێ گەپە چ جواوێگ دێرید؟
- پیەک زوان ئەدەبی و زوان خیاوانی لە یەک جیاوازن. لە زوان خیاوان، ئامانج یەسە گ کار و پەیوەندیمان وە هاسانترین شێوەیل بکەفێدەو ڕێ. سە گاجار هەر سەرێگ لەقنیمنەو یا دەسێگ هێز دەیمن. ئەمان دیاریە گ لە ئەدەبیات، ئیمە هاتیمنە وە خاسترین شێوەیل ئەو پێشهاتەیل و ڕاوهاتەیلە پێش بوەیم. وەتایبەت لە ڕۆمان؛ سە دیاریە کووشیمن وە خاسترین شێوەیل لە زوان کەڵک بگریم. چۊن هەڵەپەڵەێگ نەیریم و ئڕای دەمتەقە نیەنۊسیم.
وەردەنگ ئەدەبیاتیش دیاریە گ هەڵەپەڵەێگ نەیرێد و تواێد وەخت بنەێد و لە ئەو دەرفەت زوانیە گ نۊسەر ئڕاێ ناسەو، کەڵک بگرێد و لووایلوو ئەو زوانە پێش بچوود و وەل ڕاوهاتەو، پەیوەندی قۊلێگ بگرێد. سە لەێرە دی نۊسەر کووشێد لە بانترین ئاست و هاز ئەو زوانە گ لە دۊ دەس دێرێد، لە هێڵ ئێمڕووژین وە کار بگرێد و پێش بچوود.
- لە باوەتی کارەیل بانان و بەرهەمەیلێ ک گورجن ئڕای چاپ ئڕامان گەپ بێە؟
- ڕۆمان «دامرکیان بەهەشت» ڕۆمان سێیم منە ئەڵبەت لە زوان کوردی گ کارەیلێ وە ئەوڕێ چێە و گورجە ئەڕای بڵاو بۊن و وەێ زۊ ڕەسێدە دەس وەردەنگ.
- ئەدەبیات داستانی ناوچەی کرماشان و ئیلام لە نووڕگەی تایبەتی و پسپۆڕانەوا چۊن دۊنید؟
- چەن ساڵێگ هەس گ لە باوەتی ئەدەبیات داستانییا پسای وه‌ره‌و نوا چیمن. کارەیل خاسێگ نۊسیانە گ تۊەنن هەر کامێان گەپێگ ئەڕای وەتن داشتوون. هەم لە باوەتی چیرووک کوڵ و هەم ڕۆمان.
پسای تێکووشیمن، هەرسەی کار دژوارێگە لەڕاس، بنچینەێ فرەێگ لە باوەتی نۊسمان نەیریم. ئەمان تا دڵمان بتواێد، وشە هەس و بنچینەی مێژوویی و فەرهەنگی گ لە بانێان کار نەۊە و سەقام نەگرتێە.
مینیمنە ئایەم ڕۊت و ورسێ گ ڕەسیەسە دارسانێگ و نیەزانێد لە کام لاوە بایەس بڕەسێدە بەر و ئامانج. لە ئێ ناوە گیچەڵیش فرەس. هەم گیچەڵ تایبەتی ژیان خوەمان گ لە لایەن ئابووری هۊچ لایەنگرێگ نەیریم و هەمیش لە لایەن کوومەڵگا گ سیستم درسێگ نیە گ بتۊەنیم لە بانێ وە ناوناس یەی پیەڵ لە ناوێن نۊسەر و وەردەنگ هساو بکەیمن.
سە ڕاسیەت یەسە هەر لە ئێ ئاستیشە گ پێش هاتیمنە فرەتر لە دەسەڵاتمان بۊە. ئەگەر بنەواێ درسێگ لە وڵات بێاشتایمن، فرە قسیەیل ئەڕای وەتن لە ناو ئەدەبیات داشتیمن. تەنانەت لە ئاست ئەدەبیات جەهانیش. چۊن پێشینەی فرە ئڵاجەۊێگ دیریم لە ژیان مرووڤایەتی گ بێ دەنگ لە سۊکێگ نیشتێە و چەوەڕێە.
- فکر کەید ڕووژێگ هاتێ واز بارید لە نۊسان و بتواید وچانێگ بخوەیدەو؟ یا خاستر بۊشم وە باوڕ مازیار نەزەربەیگی کار نۊسەری تەمامی و پاشکاری دێرێد؟
- یە هەڵوێژانێگە گ هەم وەل هەبۊن و هەستیاری نۊسەر پەیوەندی دێرێد و هەم وەل ژیان ئاگاهانە و عەقڵانییا. تەنانەت ئەر یانەیش لە کیس بچن، نۊسەر لە ناو دەرۊن خوەێ هەر دریژە دەێد وە نۊسان. ئامانێگ دی کەس نیەتۊەنێد بخوەنێدان.
