فرشته را دیدم عشق من!
نقش خدیجه در روایات مبعث پیامبر
١. خلاف اهمیتی که مبعث برای مسلمانان دارد، گزارشهای منابع اسلامی از وحیهای نخستین و آغاز رسالت پیامبر، تفاوتهایی دارند و بعضاً همسو نیز نیستند. مشهورترین گزارش که به روایت «اقرأ/بخوان» نامبُردار گشته است، از نخستین گزارشهای بعثت است. گریگور شولر در کتاب خود پیرامون ماهیت و وثاقت زندگینامهی پیامبر به نقد و بررسی این روایت نیز پرداخته و روند نقل آن را واکاویده است.
٢. روایت از غار حرا آغاز میشود؛ جایی که پیامبر جهت عبادت در آن خلوت گزیده بود. ناگهان حضوری قدرتمند و الوهی را احساس میکند که از او میخواهد «بخواند» و پیامبر پاسخ میدهد که خواندن نمیداند. فرشته درخواستش را تکرار میکند. پس از مکالمهای کوتاه، پیامبر فرشته را میبیند که بر اساس گزارش، «گویی سراسر افق را پوشانده بود.»
٣. بلافاصله پس از این تجربهی قدرتمند، پیامبر به خانه و نزد همسرش خدیجه بازمیگردد. مواجههی خدیجه با تجربهی الوهی پیامبر، کاملاً حمایتگرانه است. بنا بر گزارش، خدیجه محاسن اخلاقی پیامبر و امانتداری و محبت او به دیگران را یادآوری میکند و اطمینان میدهد که به تجربهی خالصانهی او ایمان دارد و پیامبر نیز نباید در این مورد نگرانیای به خود راه دهد.
۴. خدیجه ماجرا را با پسرعمویش، وَرَقه در میان میگذارد. ورقه پیرمردی در پی حقیقت و احتمالاً مسیحی، شگفتزده از آنچه شنیده، از خدیجه میخواهد تا با همسرش همراهی کند زیرا «ناموس اکبر که بر موسی نازل شده، بر محمد نیز نزول یافته و او پیامبر این قوم خواهد بود.» خدیجه در گام بعد، دیداری میان پیامبر و ورقه ترتیب میبیند و در این دیدار، ورقه بنا بر کتب مقدس پیشین، از مرارتها و دشواریهای مسیر رسالت با پیامبر سخن میگوید.
۵. گزارشی دیگر، از تلاش خدیجه برای یقین حقیقی به وحی میگوید. زمانی که جبرائیل بر پیامبر نازل میشود، خدیجه حجاب از سر بر میدارد و از پیامبر میپرسد هنوز فرشته را میبیند؟ پاسخ منفی پیامبر، مؤیدی بر منشأ الوهی تجربهی وحیانی او بهشمار میرود. ارتباط برهنهبودن سر و الوهی بودن این تجربه، میتواند با حکمِ انجیلیِ لزوم پوشاندن سر زنان هنگام دعا مرتبط باشد. «هر زنی که برهنهسر نزد خدا دعا کند، سر خود را رسوا ساختهاست... آیا شایسته است که زن ناپوشیده نزد خدا دعا کند؟»
۶. فارغ از نقدهایی که ممکن است به جزئیات این روایات وارد آید، برای قرنها مسلمانان از تمامی مذاهب و فرق، بر مبنای این گزارشها بعثت پیامبر را بزرگ داشتهاند؛ اما نقش مهمی که خدیجه در این میان ایفا کردهاست، عموماً بهاندازهی اهمیت آن در خود روایت، برجسته نشده است. در این گزارشها، عزم راسخ خدیجه در پذیرش بیچون و چرای پیامبر و تلاش برای اطمینان و آرامش خاطر او، تصویری از زنی حامی، زیرک و عاشق را به نمایش میگذارد؛ همانگونه که پیامبر بعدها از او یاد کرده بود.
✍🏻 روح الله طالبی توتی
پژوهشگر مطالعات جنسیت و زنان