سلام درود به شما به شما روشن اندیشان عزیز
در این نوشته، بهسراغ یکی از ایسمهایی میریم که نامش برای خیلیها یادآور هرجومرج و آشوبـه. اما واقعاً آنارشیسم فقط به معنای «بینظمی»ه؟ یا پشت این واژه، یک دستگاه فکری پیچیده، رادیکال و آزادیخواهانه پنهانه؟
در این نوشته، سعی میکنیم بدون قضاوت ارزشی، با ریشهها، گرایشها و مفهوم بنیادین آنارشیسم آشنا بشیم؛ ایسمی که علیه قدرت شکل گرفت، و همچنان در گوشهوکنار دنیای سیاست، فلسفه و جنبشهای اجتماعی زنده است.
ریشه واژه «آنارشی»
واژهی «آنارشی» (Anarchy) از واژه یونانی Anarkhos گرفته شده؛
«an» بهمعنای "بدون" و «arkhos» بهمعنای "رهبر یا فرمانروا".
یعنی: بیرئیس، بیحاکم یا بیقدرت مرکزی.
اما آنارشیستها از «نبود حاکم» به معنای آشوب برداشت نمیکنن؛ بلکه معتقدن که قدرت سازمانیافته، تمرکزگرا و سلسلهمراتبی، ذاتاً سرکوبگره؛ بنابراین نبود حکومت، بهمعنای نبود سرکوب و امکان رشد آزادی انسانهاست.
آنارشیسم؛ فلسفهای علیه اقتدار
آنارشیسم یک فلسفه اجتماعیـسیاسیست که قدرت متمرکز (چه پادشاه، چه دولت، چه نهاد دینی، چه حزب سیاسی) رو نفی میکنه.
نه از سر بینظمی، بلکه از سر اعتماد به خودگردانی انسانها، همبستگی اجتماعی، و اخلاق درونیشده.
آنارشیستها باور دارن که:
قدرت انسان را فاسد میکند
قانون، اغلب ابزار توجیه قدرت است
انسانها بدون دولت هم میتوانند بر اساس همیاری، اخلاق و قراردادهای داوطلبانه زندگی کنند
طیفهای درونی آنارشیسم
برخلاف تصور عمومی، آنارشیسم فقط یک جریان خشن یا انقلابی نیست. بلکه درون خودش طیفهای متنوعی داره:
۱. آنارشیسم فردگرا
بر پایه استقلال فردی، مالکیت فردی، و آزادی از هر نوع اجبار اجتماعی.
نماینده: مکس اشتیرنر، بنجامین تاکر.
۲. آنارشیسم کمونیستی
باور به حذف مالکیت خصوصی و اشتراک منابع، اما بدون وجود دولت مرکزی.
نماینده: پیوتر کروپوتکین، اریکو مالاتستا.
۳. آنارشیسم سندیکالیستی
معتقد به قدرتگیری طبقه کارگر از طریق اتحادیهها و اعتصابات، و اداره جامعه توسط شوراهای کارگری.
نماینده: رودولف راکر.
۴. آنارشیسم سبز
ترکیبی از آنارشیسم و بومگرایی؛ بر نقد صنعتگرایی، مصرفگرایی و دفاع از طبیعت تمرکز داره.
نماینده: مورای بوکچین.
آیا آنارشیسم یعنی خشونت؟
یکی از انگهای رایج به آنارشیستها، خشونتطلبی و ترورگراییه. این تصویر بخشی از واقعیت تاریخی داره: در اواخر قرن نوزدهم و اوایل بیستم، برخی آنارشیستها به ترور پادشاهان، رئیسجمهورها و صاحبان قدرت روی آوردن. اما همهی جریان آنارشیسم خشونتطلب نیست.
بسیاری از گرایشهای آنارشیستی، به کنش مستقیم غیرخشونتآمیز باور دارن: مثل خودگردانی تعاونیها، مدرسههای آزاد، کمونهای مستقل، کشاورزی جمعی، مقاومت مدنی و...
آنارشیسم و «دولت»
تفاوت اصلی آنارشیسم با دیگر ایسمها، در نگاه به دولته.
در حالیکه اکثر مکاتب سیاسی (لیبرالیسم، سوسیالیسم، محافظهکاری و...) وجود دولت رو ضروری میدونن، آنارشیستها باور دارن:
> «دولت، نهادی غیرطبیعی، برساخته، و سرکوبگره؛ باید حذف بشه و بهجاش ساختارهای افقی، داوطلبانه و خودگردان جایگزین بشن.»
آنارشیسم نه به انقلاب صرف، و نه به اصلاح تدریجی اعتقاد مطلق داره؛ بلکه وابسته به گرایش درونشه. بعضی به انقلابی همهجانبه فکر میکنن، بعضی به ساختن جزیرههایی از آزادی در دل نظم موجود.
قانون، نه از بالا
از نگاه آنارشیسم، قانون نباید تحمیلشده باشه، بلکه باید «برآمده از مردم» و «درونیشده» باشه. نظم اجتماعی مطلوب، فقط از اخلاق و قراردادهای آزادانه بین افراد شکل میگیره، نه از پلیس و دادگاه.
آنارشیسم در جهان معاصر
امروزه آنارشیسم بهندرت بهصورت یک ساختار رسمی دیده میشه، اما ردپای آن در جنبشهای مختلف قابل مشاهدست:
جنبش زدجهانیسازی (ضد سرمایهداری جهانی)
خودمختاری زاپاتیستها در مکزیک
تجربهی روژاوا در کردستان سوریه
اسکواتها (خانههای اشغالی خودگردان) در اروپا
همچنین بسیاری از جنبشهای عدالتطلبانه، محیطزیستی، فمینیستی و آموزش آزاد، از ایدههای آنارشیستی الهام گرفتن.
آنارشیسم؛ نقدی بر قدرت، دعوتی به رهایی
آنارشیسم، پیش از آنکه برنامهای سیاسی باشه، نوعی نگاه به زندگیست: نگاهی که در آن هیچ قدرتی مقدس نیست، هیچ نظمی مطلق نیست، و هیچ حکومتی حق ندارد آزادی انسان را محدود کند، حتی بهنام خیر عمومی.
آنارشیسم میگوید:
> "آزادی واقعی، فقط در نبود سلطه ممکنه؛ چه سلطهی پادشاه، چه پارلمان، چه حزب، چه قانونگذار."
و در پایان
آنارشیسم نه یک نسخه قطعی برای جامعهی آرمانیست، و نه تنها صدای خشم.
بلکه تلاشیست برای تصور جامعهای بدون زور، بدون سلسلهمراتب، و با اتکای کامل بر آگاهی، داوطلبی و مسئولیتپذیری انسانی.
در دنیایی که از چپ و راست، نظم تحمیل میشه، شاید فهم آنارشیسم، تاملی دوباره باشه بر معنای «قدرت»، «آزادی»، و «زیستن با هم».
تا ایسم بعدی، بدرود 🖤
--
