هفته نامه اکونومیست در سرمقاله شماره نهم سپتامبر سال 2023، با عنوان "خاورمیانه جدید" به آغاز فصل جدیدی در خاورمیانه پرداخته است که با فرصت های تازه و خطرات جدید همراه است.
اگرتا به حال فکر می کردید خاورمیانه منطقه ای راکد است، دوباره فکر کنید. اقتصاد کشورهای حوزه خلیج فارس به لطف قیمت نفت خام برنت که در این هفته به بیش از 90 دلار در هر بشکه رسید، یکی از ثروتمندترین و پویاترین اقتصادهای روی کره زمین هستند. ثروت بادآورده 3.5 تریلیون دلاری سوخت فسیلی این منطقه صرف همه چیز میشود. از هوش مصنوعی و شهرهای جدید درخشان در بیابان گرفته تا پر کردن خزانه‌های صندوق های ثروت ملی غول‌پیکر که در بازارهای سرمایه جهان به دنبال معاملات هستند.
عقب نشینی تنش در خاورمیانه
همانطور که جریان نقدینگی وارد می شود، به لطف بزرگترین انفجار دیپلماسی، نشانه هایی از عقب نشینی هرج و مرج در خاور میانه دیده می شود. عربستان سعودی و ایران پس ازسالها تنش( از زمان انقلاب ایران در سال 1357 )، درباره تنش زدایی مذاکره کرده اند. جنگ های داخلی در سوریه و یمن قربانیان کمتری میگیرد، زیرا حامیان آنها به دنبال کاهش تنش هستند. پس از پیمان ابراهیم بین رژیم اسرائیل و برخی از دولت های عربی، عربستان سعودی در حال بررسی به رسمیت شناختن رژیم اسرائیل، 75 سال پس از تاسیس آن است. نفوذ جهانی منطقه در حال افزایش است و چهار کشور در شرف پیوستن به بریکس هستند که خواهان جهانی کمتر تحت سلطه غرب هستند.
آغاز فصل جدیدی در خاورمیانه
این تغییرات فصل جدیدی را در خاورمیانه آغاز می کند که با فرصت های تازه و خطرات جدید همراه است. رهبران منطقه در حال آزمایش ایده هایی هستند که در بسیاری از نقاط جهان رایج شده اند. از جمله پذیرش پراگماتیسم استبدادی به عنوان جایگزینی برای دموکراسی و دیپلماسی چند قطبی به جای نظم پس ازسال 1945 تحت رهبری آمریکا. خاورمیانه همچنین مکانی است که ممکن است تهدیدهایی که جهان را در دهه 2030 تهدید می کند، زودتر از موعد در آنجا بروز پیدا کند، از جمله گسترش سلاح های هسته ای، وضعیت جوی غیرعادی و شدید و حتی نابرابری بیشتر، زیرا کشورهای ضعیف بیشتر عقب می مانند.
خاومیانه، امروز، از همیشه مهم تر است. اگرچه این منطقه تنها 6 درصد از مردم جهان را در خود جای داده است، اما در اقتصاد جهانی نقش بسزایی دارد. به عنوان کم‌هزینه‌ترین تولیدکننده نفت، سهم آن از صادرات نفت خام ۴۶ درصد است. سهم خاورمیانه از صادرات گاز طبیعی مایع، که از زمان تعطیلی خطوط لوله گازروسیه به اروپا، تقاضای زیادی دارد، 30 درصد و این سهم در حال افزایش است.
به لطف موقعیت مکانی آن، 30 درصد از کل تجارت کانتینری و 16 درصد از محموله های هوایی از این منطقه عبور می کند. صندوق‌های ثروت ملی این منطقه با 3 تریلیون دلار دارایی، از بزرگترین صندوق‌های های ثروت ملی در جهان هستند. جنگ ها و بی نظمی های خاورمیانه اغلب به فراسوی مرزها سرازیر می شود. پناهندگان آن تا اروپا بر سیاست تأثیر می گذارند.
خاورمیانه دو دهه گذشته بسیار تیره روز بوده است. پروژه های دموکراتیک در عراق پس از حمله آمریکا در سال 2003 و در چندین کشور پس از بهار عربی در سال 2011 با شکست و خونریزی به پایان رسید. داعش به دنبال ایجاد خلافت بود، در حالی که در سوریه بشار اسد به سوی مردم خود ماده اعصاب مرگبار سارین پرتاب میکرد.
سه تغییر بزرگ
با این حال، در حال حاضر، با فروکش کردن جنگ، سه تغییر بزرگ قابل مشاهده است.
تغییراول این است که منطقه باید مسئولیت بیشتری را برای تامین امنیت خود بر عهده بگیرد. زیرا تمایل آمریکا برای مداخله نظامی از بین رفته است. علاوه بر این، الگوهای تجاری چند قطبی شده اند: صندوق بین المللی پول تخمین می زند که 26 درصد از صادرات کالاهای خاورمیانه به چین و هند انجام می شود که تقریباً دو برابر بیشتر از میزان صادرات درسال 2000 و تقریباً دو برابر میزان صادرات به آمریکا و اروپا است. اخیراً، این تنظیم مجدد ژئوپلیتیکی منجر به تمایل به تنش زدایی از درگیری ها شده است.
دومین تغییر این است که، گذار انرژی یک نیاز فوری به فرار از الگوی آشنای رونق و رکود نفت را ایجاد می کند. در عوض، یک انگیزه قوی برای کشورهای حوزه خلیج فارس وجود دارد که تولید سوخت فسیلی را در دهه آینده پیش از کاهش دائمی تقاضا افزایش دهد و درآمد حاصل از آن را صرف تنوع بخشیدن به اقتصادهای محلی کند.
تغییر سوم، خستگی و بیزاری افکار عمومی است. چهره آزمایش های سیاسی، چه دموکراتیک و چه اسلام گرایانه، نزد مردم مخدوش شده است. در عوض، مردم سراسر خاورمیانه در آرزوی فرصت های اقتصادی هستند. کانادا یا سوئد را فراموش کنید: نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد کشوری که جوانان عرب بیشتر از همه آن را تحسین می‌کنند، امارات است، با ثبات و اقتصاد شکوفای آن تحت حکومت سلسله‌ای مشت آهنین. در عین حال، دخالت کمتر غرب در امنیت و تجارت نیز به معنای فشار کمتر برای حقوق بشر یا دموکراسی است.
برخی از تغییرات منطقه باعث تمسخر می شود مثلا به پروژه ای بیهوده مانند نئوم فکر کنید، یک شهر جدید پر زرق و برق که توسط محمد بن سلمان، حاکم غیررسمی عربستان سعودی به مبلغ 500 میلیارد دلار ساخته شده است.
اما تغییرات دیگر بادوام و عمیق هستند. زنان بیشتری در منطقه کار می کنند. گردشگران اهل رژیم اسرائیل در حال هجوم آوردن به دبی هستند. در سرتاسر منطقه، اقتصاد غیرنفتی با نرخ سالم سالانه 4 درصد در حال رشد است و سرمایه گذاری چند ملیتی فرامرزی در حال افزایش است. می توان تصور کرد که چگونه یک چرخه مطلوب از ثبات و صلح می تواند منجر به سرمایه گذاری و تجارت بیشتر شود که استانداردهای زندگی را افزایش می دهد و رفاه را گسترش می دهد و مارپیچ طولانی مدت شکست در بخشی از جهان با حدود 500 میلیون نفر را معکوس می کند.
خطرات پیش رو
با این حال برای دستیابی به آن، خاورمیانه باید بر برخی مشکلات بزرگ غلبه کند. بسیاری از اینها آشنا هستند. مستبدان روشن‌فکرتر منطقه استدلال می‌کنند که برای بهبود وضعیت مردم خود مسئول هستند اما رژیم‌های دارای حاکمیت مطلق به سمت زوال می‌روند.
خطرات دیگر جدید یا تهدیدآمیزتر از همیشه هستند. گسترش سلاح‌های هسته‌ای به یک نگرانی جدی تبدیل شده است.
تغییرات آب و هوایی به این معنی است که یکی از گرم ترین و خشک ترین مکان های جهان با وضعیت جوی غیر عادی روبرو خواهد شد و فقط برخی از کشورها می توانند روی طرح هایی مانند شهرهای بازطراحی شده یا پروژه های نمک زدایی سرمایه گذاری کنند.
خاورمیانه؛ یک آزمایشگاه سیاسی و اقتصادی
واضح ترین خطر این است که خاورمیانه جدید نامتوازن تر از سال های نه چندان دور است. اقتصاد های موفق، یعنی کشورهای حوزه خلیج فارس و رژیم اسرائیل، تنها با داشتن 14 درصد از کل جمعیت منطقه، 60 درصد از تولید ناخالص داخلی، 73 درصد از صادرات کالا و 75 درصد از سرمایه گذاری داخلی چند ملیتی را تشکیل می دهند. از رژیم اسرائیل و کرانه باختری گرفته تا عربستان سعودی و یمن، اقتصادهای مدرن با مکان‌هایی هم مرز هستند که در وضعیت مطلوبی قرار ندارند. لبنان در بحران مالی فرو رفته است. مصر نیز ممکن به همین سمت حرکت کند.
برندگان جدید خاورمیانه دارای ذهنی معامله گر هستند که ممکن است آنها را حتی ثروتمندتر کند. بازنده های آن یادآور این هستند که در دنیایی با قوانین و اصول کمتر، هیچ کس برای نجات نمی آید. همانطور که باک بنزین ماشین خود را پر می کنید یا منتظر بسته حمل هوایی خود هستید، به یاد داشته باشید که آنها به منطقه ای وابسته هستند که یک آزمایشگاه اقتصادی و سیاسی است و امیدواریم این آزمایش منفجر نشود.
