مسئله قهرمانسازی یکی از بنیادیترین نیازهای روانی و تربیتی نوجوانان و جوانان است؛ زیرا فرد در مرحله شکلگیری هویت نیازمند الگوهای رفتاری، ارزشی و شخصیتی است که مسیر زندگی را برای او مفهومسازی کنند. در جهان امروز، که رسانه به جای خانواده و مدرسه نقش اصلی در ارائه الگوها را بر عهده گرفته، چالش میان «قهرمانان رسانهای» و «قهرمانان واقعی» به مسئلهای کلیدی تبدیل شده است. این مقاله با نگاهی تحلیلی، تاریخی و جامعهشناختی، نقش رسانهه در تولید، بازتولید و تخریب مفهوم قهرمان را بررسی میکند و به تبیین وضعیت نسل امروز در ایران میپردازد.
---
مقدمه
از دیرباز، جوامع انسانی با خلق قهرمانان هویت یافتهاند. هر تمدنی با الگوهای خود معنا گرفته است؛ از رستم و سهراب تا سلمان فارسی و مالکاشتر. قهرمانان شاکله روان جمعی ملّتها هستند. اما در عصر شبکههای اجتماعی، مفهوم قهرمان نهتنها تغییر کرده، بلکه در بسیاری موارد از «فضیلتمحوری» به «جذّابیتمحوری» و از «شخصیت» به «شهرت» تقلیل یافته است. نوجوان امروز در میان سیلی از پیامهای متناقض، بهدنبال الگوست؛ اما این الگو بسته به نوع رسانه، ممکن است از جنس عمق یا سطح، حقیقت یا توهم باشد.
مسئله این است:
رسانه امروز چه قهرمانانی را به نسل نوجوان تحمیل میکند و این فرایند چه پیامدهایی دارد؟
---
۱. قهرمان؛ نیاز روانشناختی و تربیتی انسان
نوجوانان برای پاسخ به سه نیاز بنیادی به قهرمان نیاز دارند:
1. نیاز به معنا
انسان با الگوها معنا مییابد؛ قهرمان نماد مسیر درست است.
2. نیاز به تعلق
نوجوان با شبیه شدن به الگو احساس هویت و پیوند اجتماعی پیدا میکند.
3. نیاز به موفقیت
قهرمان الگویی از «میتوانم» ارائه میدهد.
در نظام تربیتی اسلامی–ایرانی، قهرمانان با دو مؤلفه «تقوا» و «توانمندی» شناخته میشوند. اما در نظام رسانه جهانی، معیار قهرمانسازی بیشتر بر «شهرت»، «جذابیت» و «قدرت وایرال شدن» است.
---
۲. رسانه؛ ماشین تولید قهرمانهای مصنوعی
در گذشته قهرمانان یک جامعه برآمده از تاریخ، فرهنگ و ارزشهای تمدنی بودند. اما امروز رسانهها با سه سازوکار اصلی قهرمان تولید میکنند:
۲–۱. منطق وایرال (Viral Logic)
آنچه بیشتر دیده شود، معتبرتر تلقی میشود.
الگوریتمها افراد را بزرگ میکنند، نه فضائل را.
۲–۲. صنعت سلبریتیسازی
سلبریتی در فرهنگ امروز «کالای مصرفی» است.
او نه بهخاطر فضیلت، بلکه به دلیل محتوای سرگرمیمحور برجسته میشود.
۲–۳. روایتگری جهتدار
رسانه با ساخت روایت، برخی افراد را محبوب و برخی دیگر را طرد میکند.
مثلاً ممکن است ورزشکار یا بازیگری را قهرمان ملی جلوه دهد، درحالیکه نقش اجتماعی چندانی ندارد.
این سازوکارها قهرمانانی سطحی میآفرینند که دوام هویتی ندارند و نوجوان را در معرض «خلأ ارزشی» قرار میدهند.
---
۳. شکاف میان قهرمان رسانهای و قهرمان واقعی
قهرمان واقعی معمولاً این ویژگیها را دارد:
ساختار اخلاقی مستحکم
خدمت به مردم
قدرت فداکاری
عمق شخصیتی
مسئولیتپذیری
مهارتهای واقعی
اما قهرمان رسانهای غالباً با این مؤلفهها شناخته میشود:
جذابیت ظاهری
سبک لباس و ژست
ثروت و زندگی لوکس
تولید محتوای هیجانی
توانایی خلق حاشیه
این تناقض باعث میشود نوجوان در میدان انتخاب الگویی سالم گمراه شود.
---
۴. پیامدهای قهرمانسازی رسانهای بر نسل امروز
۴–۱. بحران هویت
نوجوانی که الگوهایش بر «ظاهر» و «هیجان» بنا شده، فاقد ریشههای عمیق شخصیتی میشود.
۴–۲. الگوی مصرف لوکس
سلبریتیها زندگی مبتنی بر مصرفگرایی را ترویج میدهند و نوجوان تقلید میکند.
۴–۳. سقوط معیارهای اخلاقی
وقتی شهرت بر اخلاق غلبه کند، نوجوان ارزشهای واقعی را کمرنگ میبیند.
۴–۴. ناامیدی و احساس ناکامی
قهرمان رسانهای معمولاً دستنیافتنی است؛ نوجوان با مقایسه خود دچار احساس شکست میشود.
۴–۵. آسیب به هویت ملی و اسلامی
وقتی قهرمانان بومی، دینی و ملی نادیده گرفته شوند، نوجوان به ارزشهای غیرمرتبـط جذب میشود.
---
۵. ضرورت بازتعریف قهرمان در رسانه ایرانی
برای اصلاح وضعیت قهرمان در ذهن نسل امروز چند راهبرد کلیدی مطرح است:
۵–۱. بازروایت قهرمانان واقعی با زبان رسانه
شخصیتهایی چون شهدای دفاع مقدس، دانشمندان جوان، معلمان، نخبگان و فعالان اجتماعی باید با روایتگری حرفهای بازتعریف شوند؛ نه با زبان خشک اداری.
۵–۲. ساخت الگوهای متناسب با نیازهای نسل Z
نوجوان امروز دنبال الگوی «واقعی، قابل لمس و قابل دستیابی» است، نه صرفاً اسطورهای دوردست.
۵–۳. تولید محتوای هیجانی–ارزشی
محتوا باید جذاب باشد تا دیده شود؛ ارزشها باید در قالب سرگرمی، قصه و تصویر منتقل گردد.
۵–۴. تقویت نقش خانواده و مربی
خانواده باید اولین معرفیکننده قهرمان باشد؛ مدرسه باید ادامهاش را برعهده بگیرد.
۵–۵. ایجاد زیستبوم قهرمانپروری
اگر جامعه قهرمان نداشته باشد، رسانه برای او خواهد ساخت.
بنابراین جامعه ایرانی باید سازوکارهای تولید الگوی واقعی را فعال کند.
---
نتیجهگیری
نسل امروز بیش از هر نسل دیگری در معرض «قهرمانسازی رسانهای» قرار دارد. مسئله اصلی این است که الگوریتمها ارزشها را تعیین میکنند و سلبریتیها جای نخبگان، معلمان، شهدا و قهرمانان واقعی را گرفتهاند. برای حفظ هویت اسلامی–ایرانی نوجوانان باید قهرمانان حقیقی دوباره بازشناسی شوند و با زبان رسانهای روایت شوند. رسانه زمانی مفید خواهد بود که هم جذابیت داشته باشد و هم عمق؛ و قهرمانسازی زمانی اثرگذار خواهد بود که اخلاق، خدمت، توانمندی و معنویت بهصورت جذاب و قابلالگو معرفی شود.
