قسمت دوازدهم
مد ~ قصر ~ طول ~ توسط
مد- قصر- طول- متوسّط
مد- يعنى كشيدن و در اصطلاح تجويد، كشش صوت است و سه حرف:
الف- واو ساكن ما قبل مضموم- ياء ساكن ما قبل مكسور مجتمع در كلمه اتوني (بياوريد نزد من) را حروف مد نامند زيرا در طبيعت اين سه حرف امتدادى هست كه در حروف ديگر نيست و هنگام اداى آنها، آواز بدون زحمت كشيده ميشود.
قصر- يعنى كوتاه و بر خلاف مد است.
طول و متوسط- حد فاصل و ميان مد و قصر است.
ميزان كشش صدا در هر يك بشرح زير ميباشد:
مد، كشيدن صدا باندازه چهار يا پنج الف است بعبارت ديگر بمدتى كه چهار يا پنج انگشت را بطور متعارف، يك يك بر كف دست، بسته يا باز نمايند و حداكثر كشش آن تا هفت الف نيز ميباشد.
طول و متوسط و قصر، كشيدن صدا بترتيب باندازه سه، دو، يك الف است
فايده و مقصود از مد و كشش صوت، زينت تلاوت است چنانكه از عبد اللّه بن مسعود كه از صحابه پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و نويسندگان وحى است روايت شده:
المدّات دبابيج القران
(مدها ديباجهاى قرآن است) و مدهاى قرآن را بديباج كه پارچه ابريشمى است و براى زينت ميپوشند تشبيه كرده بنا بر اين كشش صوت در محلهاى مربوطه و مطابق قواعد مقرره كه شرح آن بتفصيل بيايد موجب آرايش و زينت قرائت قرآن است.
ناگفته نماند كه كافّه قراء اجماع دارند كه كشيدن حروف مد در موقع خواندن قرآن مجيد از زمان حضرت ختمى مرتبت صلّى اللّه عليه و آله معمول بوده و در اين باب اختلافى ندارند فقط در ميزان كشش صوت، بين قراء بشرح زير اختلاف است:
ابو عمرو و بميزان دو الف- ابن عامر و كسائى بقدرسه الف- عاصم باندازه چهار الف- حمزه بميزان پنج الف- نافع و ابن كثير تا هفت الف است.
اقسام چهارگانه مد
براى كشيدن حروف مد، سبب لازم است و در صورتيكه حرف مد، سبب نداشته باشد آنرا مد طبيعى يا اصلى و يا ذاتى نامند و باندازه يك الف «قصر» كه مختص حرف مد است كشيده ميشود مانند: قال- قالوا- قيل و چنانچه حرف مد، سبب داشته باشد آنرا مد غير طبيعى خوانند كه بيش از يك الف كشيده ميشود مانند جاء.
مد ذاتى بى سبب، از يك الف نبود برون
گر سبب آنرا بود، از يك الف باشد فزون
سبب مد دو است: لفظى- معنوى.
سبب لفظى- آنست كه در لفظ مشهود و در تلفظ ظاهر شود و آن همزه يا سكون است كه بعد از حرف مد قرار گيرد و چهار قسم است: دو قسم براى همزه و دو قسم براى سكون.
قسم اوّل مدّ متّصل يا واجب- آنست كه حرف مد و همزه در يك كلمه واقع شوند كه در اينصورت حرف مد باندازه چهار يا پنج و حداكثر تا هفت الف كشيده ميشود و قراء بر وجوب كشيدن اين قسم مد، اجماع دارند و جماعتى از فقها نيز حكم بلزوم رعايت اين قسم مد دادهاند مانند: جاءَ- يُراؤُنَ- سُوءَ- جِيءَ- هَنِيئاً مَرِيئاً (سازگار و گوارا).
تبصره 1- هر گاه همزه كه سبب مد است پيش از حرف مد واقع شود عاصم و اكثر قراء بقصر خواندهاند ولى ورش راوى نافع بطول و برخى متوسط قرائت كردهاند و اولى پيروى از اكثريت قراء و خواندن بقصر است زيرا سبب، پيش از حرف مد است مانند: أَمِنَ- أُوتِيَ- إيمان- آياتٍ- آدَمَ- خاطِئِينَ- و الْمَوْؤُدَةُ- لِإِيلافِ- يَؤُساً.
تبصره 2- در حروف مقطعه اوائل بعضى از سورههاى قرآن مانند الر- المر- طه با اينكه «راء- طاء- هاء» مانند ساير حروف تهجّى سه حرفى و آخر آنها همزه است معذلك مد متصل نيست زيرا يك حرف ميباشند نه يك كلمه و بهمين سبب تمام قراء بدون همزه و با مد طبيعى «قصر» خواندهاند و يا محتمل است من باب تسهيل، همزه را حذف كرده باشند.
قسم دوّم مدّ منفصل يا جايز- آنست كه حرف مد در آخر كلمه و همزه در ابتداى كلمه ما بعد باشد كه در اينصورت حرف مد باندازه سه الف كشيده ميشود.
مد منفصل را بعضى قراء «حمزه- ابن عامر- كسائى- ورش» بمد و برخى «ابن كثير- ابو عمرو- سوسى- ابو جعفر- يعقوب- هشام» بقصر خواندهاند ولى بطوريكه گفته شد اولى آنست كه بطول خوانده شود تا امتيازى از مد متصل داشته باشد و عاصم بدين قسم خوانده مانند: بِما أُنْزِلَ- قالُوا آمَنَّا- فِي أَنْفُسِهِمْ.
مثال ديگر: يَحْسَبُ أَنَّ مالَهُ أَخْلَدَهُ (گمان ميكند كه مالش او را جاودانى ميگرداند)- وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ (و احاطه نميكنند بچيزى از دانش خدا مگر بآنچه خدا بخواهد) كه در اثر اشباع هاء ضمير، حرف مد حاصل شده و همزه ما بعد آنها سبب مد است و آن را مد اشباع نيز خوانند و مالهو- علمهي خوانده ميشود- شرح هاء ضمير و اشباع بعدا بيايد.
تبصره- علت كشش مد متصل و منفصل آنست كه چون حروف مد داراى صفت خفاء بوده و از شدت سبكى بنظر ميرسد كه مخفى ميگردند و همزه نيز صفت نبر دارد و اداى آن صعب و ثقيل است لذا بمنظور سهولت تلفظ همزه و رعايت صفات خفاء و نبر، حرف مد كشيده ميشود و تا مد داده نشود، همزه بسهولت ادا نميگردد.
قسم سوّم مدّ لازم- آنست كه بعد از حرف مد، حرف ساكنى واقع شود كه سكون آن لازم مدغم يا مظهر باشد كه باتفاق تمام قراء حرف مد باندازه چهار يا پنج و حداكثر تا هفت الف كشيده ميشود.
مدّى كه سبب آن سكون لازم مد غم باشد مد مدغم نيز گويند مانند: دَابَّةٍ
(جنبنده)- يُوادُّونَ (دوست ميدارند)- الْحَاقَّةُ (از اسماء قيامت است)- الضَّالِّينَ (گمراهان)- تُحاجُّونِّي (با من محاجه و مجادله ميكنيد).
مدّى كه سبب آن، سكون لازم مظهر باشد مانند حروف مقطعه قرآن «س- ص- ق- ك- ل- م- ن» كه هر كدام يك حرف هستند و بسه حرف تلفظ ميشوند (حرف وسط آنها حرف مد است) و تمام حروف مذكور مد لازم مظهر است.
توضيح آنكه «ق» بصورت ظاهر يك حرف است ولى با سه حرف «قاف» ادا ميشود و الف آن حرف مد و سكون لازم مظهر فاء سبب آنست.
مثال ديگر: آللَّهُ (آيا خدا)- آلذَّكَرَيْنِ (آيا دو نر)- آلْآنَ (آيا اكنون) كه در هر سه كلمه، «آل» داراى مد لازم است زيرا در اصل أ اللّه- أالذّكرين- أالان بوده و همزه دوم كه همزه وصل است بسبب تخفيف، قلب بالف شده و الف «آل» حرف مد و سكون لازم مد غم و مظهر «لام» سبب آنست و آنرا مد منقلب نيز نامند و اگر بمد خوانده نشود همزه استفهام و همزه خبر كه همزه وصل است مشتبه شوند.
قسم چهارم مدّ عارضى- آنست كه بعد از حرف مد، حرف ساكنى واقع شود كه سكون آن بسبب وقف يا ادغام، عارض شده باشد كه در اين صورت جايز است بمد يا طول يا متوسط و يا قصر خوانده شود و قراء بر اين وجوه مختلف قرائت كردهاند و بهتر آنست كه بطول خوانند تا امتيازى از مد لازم داشته باشد.
ادامه دارد
TO BE CONTINUE
