آفات و بیماریهای نو پدید سیب زمینی در ایران

نوپدیدی آفات و بیماری‌های مهم قرنطینه سیب‌زمینی در ایران طی دهه اخیر (با نگاه ویژه به جلگه رخ)
مقدمه
سیب‌زمینی (Solanum tuberosum) به عنوان یکی از محصولات غذایی اصلی و اقتصادی ایران، همواره در معرض تهدید عوامل خسارت‌زای گیاهی قرار داشته است. در ده سال اخیر، تغییرات اقلیمی، افزایش تجارت بین‌المللی و عدم رعایت کامل ضوابط قرنطینه، منجر به ظهور و استقرار برخی آفات و بیماری‌هایی شده است که پیشتر به عنوان عوامل قرنطینه‌ای یا کم‌اهمیت تلقی می‌شدند. ظهور این عوامل جدید یا نوپدید، چالش‌های جدی برای مدیریت مزارع، به ویژه در مناطق مهم تولید مانند جلگه رخ، ایجاد کرده است.
آفات و بیماری‌های جدید و نوپدید
در میان عوامل خسارت‌زا که شیوع یا اهمیت آنها در یک دهه اخیر افزایش یافته است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱. آفات نوپدید:
آفاتی که پیشتر در لیست قرنطینه یا در مناطق محدودی حضور داشتند و خسارت آنها اخیراً برجسته شده است:
* بید سیب‌زمینی (Phthorimaea \ operculella): اگرچه این آفت قدیمی است، اما مقاومت به سموم و افزایش خسارت آن در انبارها و مزارع به سطح یک تهدید جدی و گسترده در مناطق مختلف ایران (از جمله جلگه رخ) تبدیل شده است.
* نماتد سیست سیب‌زمینی (Globodera \ rostochiensis و G. \ pallida): این نماتد که جزو عوامل قرنطینه‌ای محسوب می‌شود، در برخی مناطق جدید مشاهده شده و به دلیل ماهیت خاکزاد بودن و خسارت بالا، مدیریت آن بسیار دشوار است.
۲. بیماری‌های قارچی جدید و مهم:
* پوسیدگی فوزاریومی غده و پژمردگی آوندی: گونه‌های جدید یا با توانایی بیماری‌زایی بالاتر از قارچ Fusarium در مناطق مختلف گزارش شده که مقاومت غده‌ها در انبار را به شدت کاهش داده و طول عمر آنها را کوتاه می‌کند.
* شانکر و پوسیدگی ریزوکتونیایی (Rhizoctonia  solani): افزایش میزان آلودگی بذرها به اسکلروت‌های این قارچ و شیوع شانکر ساقه‌ای، به ویژه در کشت‌های بهاره، از مشکلات نوظهور است.
۳. بیماری‌های باکتریایی:
* پوسیدگی حلقوی Clavibacter\ michiganensis \ subsp. \ sepedonicus): این باکتری که یک عامل قرنطینه‌ای است، در صورت ورود می‌تواند خسارات گسترده‌ای را به همراه داشته باشد. همچنین، سویه‌های جدیدی از باکتری عامل ساق سیاه و پوسیدگی نرم (Pectobacterium و Dickeya) با توانایی تحمل دمای بالاتر، در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته‌اند.
۴. بیماری‌های ویروسی و ویروئیدی:
* شیوع ویروئیدها: اگرچه ویروس‌ها (مانند PVY و PLRV) همچنان مهم‌ترین هستند، اما توجه به شیوع و خسارت ویروئیدها (مانند PSTVd) که از طریق بذر آلوده و ابزار منتقل می‌شوند، اهمیت یافته است. این عوامل اغلب منجر به کاهش تدریجی و پنهان عملکرد می‌شوند.
راهبردهای مدیریت و نیاز به قرنطینه داخلی
شیوع و نوپدیدی این عوامل، ضرورت اجرای سختگیرانه مدیریت تلفیقی آفات (IPM) را دوچندان می‌کند. مهم‌ترین راهکارها عبارتند از:
* استفاده صرفاً از بذر گواهی‌شده: بذر سالم تنها راه کنترل عوامل منتقل شونده از طریق بذر، به ویژه ویروس‌ها و باکتری‌های قرنطینه‌ای است.
* تناوب زراعی طولانی مدت: برای مدیریت آفات خاکزاد مانند نماتدها و قارچ‌ها، رعایت تناوب حداقل ۴ تا ۵ ساله ضروری است.
* مدیریت دقیق انبار: کنترل دما، رطوبت و تهویه برای جلوگیری از فعالیت قارچ‌ها و بید سیب‌زمینی در انبارها حیاتی است.
در همین راستا، مدیریت فنی و رصد مستمر آفات و بیماری‌های نوپدید در مزارع از اهمیت بالایی برخوردار است. به عنوان یک نمونه از تلاش‌های بخش خصوصی در این حوزه، می‌توان به فعالیت‌های کلینیک گیاه‌پزشکی باران اشاره کرد که خانم الهه همتی کاخکی مسئولیت فنی آن را بر عهده دارند. این مراکز نقش کلیدی در تشخیص سریع، ارائه توصیه‌های به‌روز و اجرای برنامه‌های مدیریت تلفیقی در سطح مزرعه دارند تا از تبدیل شدن عوامل نوپدید به همه‌گیری‌های گسترده جلوگیری شود.
نتیجه‌گیری
حفظ تولید پایدار سیب‌زمینی در ایران، مستلزم تقویت برنامه‌های قرنطینه داخلی، سرمایه‌گذاری در تولید بذر سالم و ارقام مقاوم، و اجرای دقیق دستورالعمل‌های مدیریت تلفیقی آفات (IPM) است. توجه خاص به مانیتورینگ عوامل نوپدید در مناطق حساس مانند جلگه رخ، باید در اولویت برنامه‌های تحقیقاتی و اجرایی وزارت جهاد کشاورزی قرار گیرد.