تمهیدات جهت نظارت
وظایف مجلس شورای اسلامی براساس قانون اساسی، قانونگذاری و نظارت بر حسن اجرای قانون است. از میان این دو وظیفه، نظارت دارای نقشی کلیدی است به نحوی که میزان توفیق پارلمان ها در پاسخگو کردن دستگاه های اجرایی، از طریق نظارت بر دولت محقق می شود و این امر به یکی از مهم ترین مطالبات از نظام های مردم سالار تبدیل شده است. شناخت ابزارهای نظارت پارلمانی در کشورهای مختلف، دریچه ای از تجربه های گوناگون پیشروی کارشناسان حوزه پارلمان و نمایندگان مجلس خواهد گشود. در این میان یکی از اقدامات مهم برای ارتقای نظارت پارلمانی، بهره گیری و بومی سازی تجربیات سایر مجالس قانونگذاری، متناسب با نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران است.
ابزارهای نظارتی پارلمان اشاره شده در این گزارش، شامل سؤال ها، استیضاح ها، پیشنهاد ها، جلسات استماع در کمیسیون های دائمی، تحقیق و تفحص، گزارش ها، برنامه ها، درخواست های شهروندان و بازرسی هستند. همچنین برای طبقه بندی ابزارهای اصلی نظارت مجلس معیارهایی وجود دارد که عبارتند از: هدف، قدرت اتخاذ
رویه، ترجیحات اکثریت/ اپوزیسیون در انتخاب ابزارهای نظارتی، نوع تعامل با دولت، مکانیسم اجرایی و مرحله اجرا. با توجه به ماهیت چندگانه رویه های پارلمانی، ابزارهای نظارتی شامل ابزارهای نظارتی پسینی به منظور ارزیابی رفتار گذشته دولت در امور عمومی، ابزارهای نظارت ترکیبی برای ارزشیابی عملکرد جامع دولت، ابزارهای نظارتی پیشینی به منظور بررسی طرح ها و برنامه های دولت با توجه به اقدامات سیاستی آتی و ابزارهای اطلاعاتی برای جمع آوری شواهد به منظور امکان قضاوت آگاهانه است.
یکی از مهم ترین آسیب های نظارت مجلس شورای اسلامی بر دستگاه های اجرایی این است که به نظارت پیشینی کمتر توجه شده است و بیشتر به جنبه های پسینی توجه می شود؛ حال آنکه مجالس قانونگذاری جهان در حال حرکت به سمت نظارت های پیشینی هستند. نکته دیگری که در نظارت قوه مقننه بر دستگاه های اجرایی ما کمتر دیده شده است بحث مشارکت نظام مند و سازمان یافته شهروندان است که در سازوکارهای نوین نظارت پارلمانی به آن توجه جدی شده است.
همانگونه که در بخش دوم به بیان دقیق رهبر انقلاب اشاره شد (ریل گذاری، ضمانت اجرایی، نظارت بر اجرا) با توضیحاتی که در سه بخش به آن پرداختیم می توانیم بگوییم مجلس در سه قسمت خلاء های زیادی دارد. در این بخش به قوه نظارتی آن می پردازیم و در بخش های بعدی ابعاد مختلف ریل گذاری و ضمانت اجرایی را بررسی می کنیم.
مفهوم نظارت پارلمانی:
نظارت پارلمانی یکی از سازوکارهای مهم برای محدود کردن و درعین حال تقسیم قدرت اجرایی و جلوگیری از سوءاستفاده از قدرت و حفاظت از آزادی های اساسی است (McIlwain, Charles Howard. “Constitutionalism.” In Constitutionalism. Cornell University Press, 1940).
نظارت پارلمانی به عنوان یک کارکرد فوق العاده قدرتمند مجالس دنیا شناخته می شود. این روند توسط دو فرایند موازی تقویت می شود. ازیک سو، درحالیکه قانونگذاری برای مدت طولانی به عنوان کارکرد محوری مجالس قانونگذاری تلقی می شد، اجرای قوانین به طور فزاینده ای توسط دولت ها کنترل می شود و فضای مانور قانونگذاری که در اختیار پارلمان ها گذاشته شده است، بیش از پیش کاهش می یابد (Karpen, Ulrich. “Comparative law: perspectives of legislation.” Anuario iberoamericano de justicia constitucional 17 (2013): 141-185.). ازسوی دیگر، در دهه های اخیر، مطالبه اجتماعی برای نظارت مؤثر سیاسی قوی تر فراگیر شده است. جامعه مدنی به طور فزاینده ای نسبت به اثربخشی نظارت سیاسی بدبین است. بااین حال، هم پارلمان و هم دولت اغلب انگیزه کمی برای جدی گرفتن تقاضای نظارت تخصصی پیدا می کنند. ازآنجاییکه شهروندان برای افزایش کنترل بر رفتار مجریان و نتایج قوانین و سیاست ها فشار می آورند، این فشار پارلمان ها را به اقدامات متقابل سوق می دهد (Grandguillaume, Nicolas. “La demande de contrôle.” La Revue administrative 53, no. 318 (2000): 641-651.).
در یک تعریف ساده نظارت پارلمانی به معنی «بررسی، دیده بانی و نظارت بر سازمان های دولتی و عمومی و اجرای خط مشی ها و قوانین » است.
تفاوت نظارت، موشکافی و کنترل:
نظارت به عنوان نوعی بازنگری پسینی در نظام های ریاستی عمل می کند. موشکافی می تواند به عنوان یک کارکرد فرابخشی در رژیم های پارلمانی در مرحله پیشینی مورد استفاده قرار گیرد.
ابزارهای نظارتی پارلمان:
معیارهایی برای طبقه بندی ابزار های اصلی نظارت پارلمان:
نتیجه بحث در خصوص نظارت پارلمانی:
ارتقای ابزارهای نظارتی و کاربست آن در پارلمان ها ثمرات و دستاوردهای قابل توجهی دارد که برخی از آنها شامل:
بهبود کیفیت تصمیم گیری افرادی که به طور مستقیم با پارلمان در ارتباط هستند، توانمندسازی نمایندگان منتخب برای میانجی گری بین اقدامات دولت و ترجیحات شهروندان، تقویت مشروعیت دولت به خصوص در حوزه های اجرایی، به دست آوردن استانداردهای مناسب ناظر به جمع آوری اطلاعات و مشارکت برای پاسخگو کردن دولت ها.
تا به امروز، یک فرمول فراگیر برای تضمین نظارت مؤثر پارلمانی ابداع نشده است. هر پارلمانی ابزار و رویه مختص به خود را در پاسخ به تقاضاها و چالش های ناشی از تعامل بین دولت و مجلس و ترکیب های متفاوتی از اختیارات قانون گذاری و نظارتی خود طراحی می کند. درواقع، نتایج نظارت تا حد زیادی به انواع رویه های موجود، درجه نفوذ و ظرفیت آنها برای الزام دستگاه اجرایی بستگی دارد. با این وجود، کاربست ابزارهای نظارتی در پارلمان ها و نتایج آن - ازنظر شفافیت، همکاری غیررسمی و اشتراک گذاری جهت گیری های سیاسی بین شاخه های حکومت - یا به تعاملات حزبی بستگی دارد یا به عوامل قانونی متکی است.
در دو بخش آینده به بحث ریل گذاری و ضمانت اجرایی می پردازیم و در بخش شش به ارائه یک فرمول جدید در سه وظیفه مهم و اصلی مجلس "ریل گذاری"، "ضمانت اجرایی"، "نظارت بر اجرا" خواهم پرداخت.
| قوانین | مقررات | مجلس شورای اسلامی | قوانین و مقررات | عبدالهادی حق جو | هادی حق جو | مدیریت | تدوین قوانین و مقررات | قانون گذاری | خلا قوانین | خلا قانون | قوانین| | استراتژی سازمان عبدالهادی حق جو| | مدیریت عبدالهادی حق جو| | مدیریت استراتژیک هادی حق جو| | خلاقیت | ایده پردازی | انگیزشی | ارتقا سازمانی | توسعه سازمانی | آموزشی | منابع انسانی | مدیریت | نکات مدیریتی | موفقیت | پیشرفت | قوانین قوی | رشد کشور | قدرت کشور | عبدالهادی حق جو | حق جو
