صنعت لوازم خانگی در ایران عقبه ای تاریخی به طول قریب به یک قرن دارد. صنعتی که همواره تحت فراز و فرودهایی بوده که گاه چون ستاره ای در سپهر اقتصادی ایران درخشید و گاه همچون شهابی پر نور به خاموشی رسید. اما بررسی تاریخی این صنعت حاکی از وجود چهار دوره تاریخی، شامل چهار نسل از کارآفرینان این حوزه بوده است.
کارخانه ارج در سال ۱۳۱۶ توسط خلیل ارجمند، استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران بنا نهاده شد. انتخاب نام ارج برای قدیمی‌ترین تولیدکننده لوازم خانگی ایران، علاوه بر اینکه از اول نام خانوادگی خلیل ارجمند گرفته شده بود، مبین سه واژه آهنگری، ریخته‌گری و جوشکاری است. سه حرفه ای که خلیل ارجمند، در ابتدا در آن فعال بود. شروع کار ارج از یک کارگاه کوچک بود که با پشتکار و تلاشهای بنیانگذار آن، حدود ۳۴ سال بعد یعنی در سال 1350 کارخانه ارج به اولین کارخانه تولید لوازم خانگی در ایران مبدل شد که به کمک ۲۳۰۰ پرسنل خود اقدام به تولید یخچال، بخاری، ماشین لباسشویی و کولر نموده بود که در آن دوره یک شاهکار صنعتی برای کشور تلقی می شد. اما رویای این شرکت عملا بعد از ملی شدن با چالش های بسیاری روبرو شد و در نهایت در روز ۲۴ خرداد ۱۳۹۵ با پلمب قضایی انبار آن، رسماً تعطیل شد.
شرکت تولیدی صنایع نفت و گاز عالینسب در سال 1329و در اوج دوران ملی شدن صنعت نفت، که انگلیس به دلیل ملی اعلام شدن نفت، اقتصاد ایران را با تحریم های گسترده ای مواجه ساخته بود توسط میرمصطفی عالی نسب تاسیس شد. شرکت تولیدی صنایع نفت و گاز عالی نسب با مأموریت تولید بخشی از لوازم خانگی نفتسوز مورد نیاز خانواده های ایرانی با به عرصه تولید نهاده بود. در آن دوران، با زمزمه های ملی شدن صنعت نفت و تلاشهایی که با رهبری دکتر محمد مصدق برای رها شدن صنعت نفت ایران از شرکتهای انگلیسی صورت می گرفت، شرکت های انگلیسی برای تحت فشار گذاشتن کشور، محصولات نفت سوز خود را به ایران نمی فرستادند. از آن سو، عمده بازار لوازم خانگی ایران، به ویژه لوازم پخت مواد غذایی و تجهیزات گرمایشی کوچک، در انحصار شرکت های انگلیسی بود و این وسایل از جمله محصولات ضروری برای زندگی بود. چراغ «والور» یکی از محصولات انگلیسی ها بود که در آن زمان بسیار رواج داشت.
عالی نسب در سال ۱۳۲۹ به درخواست محمد مصدق برای استفاده از فرآورده‌های نفتی در داخل کشور و کاهش وابستگی به صادرات نفت خام شرکت صنایع نفت و گازسوز عالینسب را تأسیس کرد. دکتر مصدق به علت تحریم نفت از او خواست که بازار داخلی را کمک کند تا نفت، مصرف داخلی پیدا کند و نفت وسیله گرمایش شود و از سوختن و انهدام جنگل‌ها هم جلوگیری شود. عالی نسب لحظه‌ای درنگ نکرد و در زمانی که صنایع مورد اعتنایی در ایران نبود، شروع به ساختن چراغ‌های خوراک‌پزی نفتی و سماور نفتی کرد که از یک سو وابستگی به لوازم خانگی خارجی را کاهش می داد و از سوی دیگر با گسترش مصرف داخلی نفت، میزان صادرات آن را به شکل چشمگیری کاهش داد که عملا اهرم فشار ناشی از تحریم نفت توسط انگلیس را برطرف می نمود و همچنین جلوی نابودی جنگلهای کشور را تا حدودی گرفت.
مسئولین امر نیز با حمایت های خود باعث دلگرمی بودند به طوری که نقل قول است، وقتی مصدق سماور نفتی عالینسب را دید، یک مهمانی برگزار کرد و در آن مهمانی سماور را روشن کرد و از آن سماور با دست خود برای مهمان‌ها چای ریخت و به آنها تعارف کرد. همچنین مصدق در ورودی محل کارش این سماور را که سمبل ایستادگی ملت ایران در مقابل تحریم نفتی بود، قرار داد و مردم تشویق شدند که به جای ذغال، نفت بخرند و نفت تولید داخل که خریدار خارجی بر اثر تحریمها برای آن پیدا نمیشد، مصرفکننده پیدا کرد و عملا منجر به از بین رفتن تاثیر تحریم ها شده بود. در سال 1332 که کودتا رخ داده بود، آزادسازی واردات در دستور کار دولت وقت قرار گرفت و در همان زمان 90 درصد کارخانههای تاسیس شده در دوران مصدق به دلیل ناتوانی در رقابت با محصولات خارجی، ورشکسته شدند که کارخانه لوازم خانگی عالی نسب نیز از این قاعده مستثنی نشد.
محسن آزمایش در سال 1304 در یک خانواده روحانی، اما از جهت اقتصادی ضعیف در تهران متولد شد. وی در دوران کودکی نتوانست تحصیلات خود را ادامه دهد و تنها تا سال سوم چهارم ابتدایی توانست ادامه تحصیل دهد، او در نوجوانی نیز پدر خود را از دست داد. آزمایش از نظر خانوادگی موقعیت اقتصادی برجسته ای نداشت تا آموزش های لازم اقتصادی و شیوه های تولید درآمد را در حجره و شرکت پدر یا اعضای خانواده بیاموزد، یا با فروش دارایی بجا مانده از میراث خانواده، سرمایه لازم برای کسب و کار خود را فراهم نماید. از 11 سالگی در تهران به شاگردی پرداخت و با پس اندازهای خود توانست مغازه آهنگری کوچکی برای خود راه اندازی کند که ادامه فعالیت این مغازه عملا سرمایه لازم برای راه اندازی کارخانه صنعتی آزمایش را فراهم نمود. در 16 اسفندماه 1337 کارخانه صنعتی آزمایش در محل سابق جاده تهران نو ثبت و در سال 1344 با سرمایه اولیه سی میلیون ریال به بهره برداری رسید. نخستین محصولات تولیدی این کارخانه، بخاری نفتی، تخت خواب، میز صندلی فلزی و آبگرمکن نفتی بود و در گذر زمان محصولات این کارخانه متناسب با تغیررات کمی و کیفی تقاضا رشد و توسعه یافت. کم کم زیربنای کارخانه از دو سه هزارمتر در سالهای آغازین فعالیت به به هفتاد و سه هزار متر در اواسط دهه پنجاه رسید.
اعتقاد آزمایش به توانمندی داخلی تا اندازه ای بود که تا سال 1347 تنها یک کارشناس خارجی به عنوان متخصص در شرکت کار می کرد و کلیه کارهای فنی به دست مهندسان و متخصصان داخلی انجام می شد. کارشناسان خارجی عمدتا در مرحله نصب ماشین آلات، راه اندازی خطوط تولید جدید و آموزش به پرسنل فعال بودند. در سال 1347 شرکت آزمایش شش محصول جدید یخچال، کولر، آبگرمکن، بخاری، اجاق گاز و تخت خواب تولید می کرد، که بخش زیادی از مواد اولیه آن از خارج وارد می شد. آزمایش در اوایل دهه پنجاه به مدیریت علمی روی آورد و رویکرد مدیریت سنتی که تا قبل آن بر شرکت حاکم بود را تا حد زیادی کم رنگ ساخت و با تولید انبوهی که ایجاد کرده بود در مقیاس اقتصادی تولید قرار گرفته بود و با خرید عمده مواد اولیه از تخفیفات 5تا10درصدی برخوردار بود که هزینه های تولید را به شدت کاهش و قدرت رقابتی در بازارهای منطقه ای ایجاد کرده بود.
این شرکت در سال 47 علاوه بر تامین بازار داخلی حدود 2درصد از محصولات خود را به بازارهای منطقه ای صادر می کرد. در همین دوره برای ارائه خدمات بهتر به خریداران، سرویس ثابت خدمات محصولات آزمایش در تهرانو سرویس سیار در شهرستان ها فراهم شد. همچنین در این دوره شرکت یک آموزشگاه مجهز در دست ساخت داشت که می توانست سالانه 330 هنرآموز فنی را برای برای تامین نیروی مورد نیاز در بخش های مورد نیاز این شرکت تامین نماید. این شرکت در سال 1347 از طریق 400 نمایندگی به توزیع محصولات خود در تهران و شهرستان ها پرداخت.
با گسترش تقاضا برای محصولات تولیدی این شرکت در سال 1350 تعداد کارکنان شرکت به بیش از 1300نفر رسیده بود و شرکت مجبور شد به دلیل رشد و تسعه شرکت بخش از فعالیت خود را به خارج از تهران منتقل کند؛ به همین دلیل در سال 1354 مجتمع صنعتی آزمایش در مرودشت شیراز با چهارمیلیارد ریال سرمایه گذاری شروع به کار کرد. این شرکت سی صدهزار متر زمین خرید و در نظر داشت بخش بزرگی از ماشین آلات کارخانه خود را به صورت تمام اتوماتیک درآورد.
برنامه های مجتمع صنعتی مرودشت، تولید سالانه یک میلیون و چهارصدهزار دستگاه لوازم خانگی شامل یخچال، کولر، اجاق گاز، بخاری، تلوزیون رنگی،
آبگرمکن، لباسشویی و ظرفشویی بود که در آن زمان بسیار عدد شگفت انگیزی قلمداد می شد.
اما انتهای این همه رویا و استعدادی که در شرکت آزمایش وجود داشت، در نهایت به سرنوست سایر واحدهای صنعتی بزرگ دچار شد. سه شرکت وابسته به آزمایش در تهران، مرودشت و ساوه مشمول بند (ج) قانون حفاظت از صنایع ایران شد و مالکیت این بنگاه ها از بنیانگذار آن سلب و عملا تمام انگیزه های رشد و پیشرفت این صنعت نوپا از بین رفت.
محمد تقی برخوردار، نسل چهارم صنعت لوازم خانگی ایرانی:
حاج محمدتقی برخوردار معروف به «حاجی برخوردار» از کارآفرینان موفق پیش از انقلاب بود. او که به پدر صنایع خانگی ایران معروف است در ابتدا واردکننده باتری و تلویزیون شاوب لورنس بود ولی پس از آن با تأسیس کارخانجات قوه پارس (اولین تولیدکننده باتری در ایران)، پارس الکتریک (اولین تولیدکننده تلویزیون در ایران) و کارخانجات متعدد دیگر پا در راه تولید نهاد و طی 15سال توانست مدیریت و مالکیت کارخانه ها را به کارکنان ایرانی منتقل نماید.
این شرکت به دنبال ملی شدن شرکت‌ها و کارخانجات صنعتی ایران در اختیار بنیاد مستضعفان قرار گرفت و در پی آن کارخانه تولیدی یخچال و فریزر پارس در زمینی به مساحت 13 هکتار در شهر صنعتی البرز قزوین ایجاد و از سال 1359 بهره برداری از آن شروع شد. تولیدات این کارخانه تا پایان سال 81 دو نوع محصول یخچال و فریزر 12 فوت بوده است که به منظور بهبود کیفیت آن به مرور تغییراتی در آن ایجاد گردیده است. همچنین کارخانه ماشین لباسشویی پارس نیز در ادامه در زمینی به مساحت 11 هکتار در جوار کارخانه یخچال و فریزر ایجاد و از بهمن ماه 1380 با بهره برداری از آن ، تولید ماشین لباسشویی به تولیدات شرکت اضافه گردید. این شرکت در حال حاضرشرکت جزء واحدهای تجاری فرعی شرکت سرمایه گذاری صنایع عمومی تامین و واحد تجاری نهایی گروه، شرکت سرمایه گذاری تامین اجتماعی می باشد.
محمدرضا دیانی، کارآفرین ایرانی را می توان به عنوان نسل پنجم صنعت لوازم خانگی در ایران نامگذاری کرد. این کارآفرین اصفهانی، بنیانگذار گروه توسعه سرمایه گذاری انتخاب شامل برندهای اسنوا، دوو و بست است که شروع فعالیت اقتصادی وی به بیش از 4 دهه قبل باز می گردد. زمانی که محمدرضا دیانی در سن 17 سالگی کار خود را در یک کارگاه کوچک شروع کرد شاید کمتر کسی باور می کرد بتواند با آینده نگری خود در آینده جایگاه رهبری بازار لوازم خانگی ایران را در دست بگیرد. محمدرضا دیانی در ابتدای فعالیت خود در دهه 60 به منظور تسریع در رشد و پیشرفت فنی کسب و کار خود، با شرکت حایر چین وارد قرارداد همکاری شد که عملا تولید مشترکی را با این شرکت در داخل کشور رقم زد. این همکاری اگرچه دستاوردهای اقتصادی خوبی را برای وی همراه داشت، اما از جایی که شرکت حایر از ارائه دانش فنی به شریک ایرانی خود سرباز زد، این روابط به سردی گرایید. اما سودای رشد و پیشرفت محمد رضا دیانی به همین جا ختم نشد و برای به دست آوردن دانش فنی عمیق تر در صنعت لوازم خانگی، با شرکت دوو کره وارد قرارداد همکاری شد که دستاوردهای شگرفی را برای صنعت لوازم خانگی ایرانی در پی داشت که از جمله مهمترین آن می توان به ساخت اولین سایدبای ساید تمام ایرانی در سال 95 اشاره نمود. محمدرضا دیانی در راستای تکمیل زنجیره ارزش صنعت لوازم خانگی ایرانی در صنایع دیگری همچون پتروشیمی، فولاد و ... نیز سرمایه گذاری هایی را انجام داده است که حاصل آن نزدیک به 15هزار اشتغال مستقیم در این گروه بوده است که بیش از مجموع اشتغال تمام ادوار صنعت لوازم خانگی ایرانی بوده است. محمدرضا دیانی امروزه به بیش از ده ها کشور دنیا صادرات لوازم خانگی دارد.
منبع : خبر فارسی
