تحلیل فرمالیستی نمایشنامه کرگدن

منصور سجاد

چکیده:

از دید فرمالیستها، آثار هنری قائم به ذات هستند یعنی مسائل غیر ادبی مثل زندگی نویسنده،

تاریخ نویسنده، سیاست، اجتماع، روانشناسی و ...اهمیتی نداشته و اصل مسئله برای منتقد این

است که اثر ادبی چیست؟ چه شکلی دارد؟ و چه تاثیری می گذارد؟ و این تاثیر چگونه به وجود

آمده است. همه این پرسشها باید از خود متن بیرون بیاید.در این مقاله به بررسی نمایشنامه

کرگدن اثر اوژن یونسکو میپردازیم و کوشش میکنیم دریابیم رمز ماندگاری این اثر چیست

تحلیل فرمالیستی تلاشی است برای سامان بخشیدن به امر مطالعه یک نمایشنامه.(جیمز تامس

، 1387 ، 5)

هدف این نقد کشف و شرح و بسط صورت در اثر هنری است.در این رویکرد به استقلال اثر

هنری و درنتیجه کنار گذاشتن برخی از نکات جزئی و غیرادبی از قبیل زندگی نویسنده، دوران

او و کاربردهای اجتماعی و سیاسی و اقتصادی یا روانشناختی تأکید میگردد(ال. گورین،

1394 ، 90 .)

در نگاه صورتگران روسی تمام عوامل یک اثر در برابر یکدیگر انجام وظیفه متقابل میکنند

(شفیعی کدکنی، 1398 .)

در این نوشته به بررسی عوامل موجود در نمایشنامه کرگدن اثر اوژن یونسکو و تأثیر متقابل آنها

بر یکدیگر میپردازیم و با این رویکرد سعی میکنیم درک کنیم که چرا نمایشنامه کرگدن

باگذشت سالها از نگارش آن هنوز از آثار شاخص ادبیات نمایشی است.

همچنین میکوشیم چنانچه اشکلوفسکی در مقاله هنر " همچون فرایند" نظریه ادبیات- تزوتان

تودورف (تودورف، 1394 ، 84 ) میگوید، ناشناخته های این اثر را با شناخته های آن توضیح

دهیم.

بر اساس دیدگاه دکتر صفوی در کتاب " آشنایی با نظریه های نقد ادبی در متن اصلی، رویدادها

برحسب زمان و یکی پس از دیگری روی میدهد. اما در روایت داستان میتوانیم بعضی از

رویدادها را نادیده بگیریم. "،(صفوی، 1398 ، 61 ).

در پایان این نمایشنامه همه افراد ساکن

شهر تبدیل به کرگدن شده اند اما اینکه چگونه این تغییر در آنها ایجادشده است، نادیده گرفته

میشود و از چگونگی تغییر افرادی که در پرده اول حضور دارند، صحبتی نمیشود و حتی تأکید

خاصی بر کرگدن شدن آنها نمیشود و تنها بر تبدیل شدن آقای منطقدان تأکید میشود.

درحالیکه تبدیل شدن همه افراد حاضر در پرده دوم (در اداره) به کرگدن مورد تأکید قرار

می گیرد

اگر بر اساس آنچه بابک احمدی در کتاب " ساختار و تأویل متن" میگوید بخواهیم به نقد

فرمالیستی این اثر بپردازیم، باید متن را از تاریخ جدا کنیم. به همین دلیل در این نوشته درباره

زندگی اوژن یونسکو و اوضاع واحوال جامعه در زمان نگارش این اثر صحبتی نمیکنیم (احمدی،

1398 ، 44 .)

در کتاب راهنمای رویکردهای نقد ادبی یکی از اولین قدمها برای فرایند تحلیل صورتگرایانه را

مطالعه متن با حساسیت خاص در مقابل لغات و معانی آنها میداند.(ویلفرد

.ال.گورین، 1392 ، 95)

با این دیدگاه اگر اسم افراد حاضر در نمایشنامه مورد بررسی قرار گیرد. در پرده اول به جز "ژان"

بقیه افراد به صورت تیپ در نظر گرفته شده اند و نامی برای آنها انتخاب نشده است.

اما افراد حاضر در پرده دوم به صورت شخصیت در نظر گرفته شده اند و هرکدام نام جداگانه دارند

و در نمایشنامه با آنها بیشتر آشنا میشویم .

بر اساس نظر مجید اسلامی در کتاب " مفاهیم نقد فیلم" تحلیل تمایز داستان/پیرنگ یکی از

باارزشترین فرایندهای روش شناختی فرمالیستهای روس است و میتوان گفت در این

نمایشنامه داستان و پیرنگ منطبق هستند.

اگر بخواهیم تحلیل فرمالیستی این اثر را بر اساس پرسشهای مطرح شده در کتاب ” مفاهیم نقد

فیلم ” انجام دهیم، موارد زیر را میتوان بیان کرد.

1 . کارکرد عناصر

الف: انتخاب شهر کوچک و ناشناختهای به جای یک شهر معروف و بزرگ به دنبال انتقال این

پیام است که این اتفاق در هرجایی ممکن است روی دهد.

ب: انتخاب کرگدن

کرگدن از حیواناتی است که هیچگاه اهلی نبوده و کاملاً خصوصیات وحشی خود را حفظ کرده

است. معمولاً در نگاه مردم، حیوانی بدون هوش و زیبایی خاصی در نظر گرفته میشود. بنابراین

هیچ صفت بارز مثبتی برای او نمیتوان در نظر گرفت که بشود تمایل افراد به کرگدن شدن را

توجیه کند.

ج: انتخاب شخصیتهای موجود در پرده اول، به گونه ای است که از اقشا ر مختلف جامعه نماینده

داریم. مغازه دار، کارمند، خانه دار، روشنفکر و ... که درنهایت همه به مسخ شدن تن میدهند و

این نشاندهنده مسخ شدگی کل جامعه است.

د: ویرانگری و کشتار کرگدن: که در صفحه اول با کشتن گربه خانم خانه دار شروع میشود و در

صحنه دوم با خراب کردن، پله‌های اداره ادامه مییابد، نشان از تأثیرات مخرب این مسخشدگی

دارد.

ه : وجود شخصیت پیرمرد همنام با یکی از شخصیتهای اصلی (ژان) در همسایگی او

به‌احتمال‌ زیاد اشاره به مفهوم خاصی دارد که هنوز به آن پی نبرده‌ام.

6

و: انتخاب نام اشخاص نمایش احتمالاً در زبان فرانسوی دارای مفهوم خاصی است که در این

نمایشنامه قصد ارجاع به آن را دارد.

به‌عنوان یکی از اولین افرادی که به کرگدن تبدیل میشود با توجه به خصوصیات آقای گاب

اشاره به این است که افرادی که آمادگی بیشتری دارند، زودتر دچار این

مسخ شدگی میشوند و تبدیل آقای شاپرک به کرگدن نیز، اشاره به این است که در یک جامعه

بیمار حتی شاپرک که به نظر میرسد فاصله زیادی تا تبدیل شدن به کرگدن دارد نیز، به مرور

تبدیل به کرگدن میشود.

2 - عناصر تکرارشونده نمایش

الف: عبور گاه وبی‌گاه کرگدنها و بحثی که پس از دیدن آنها اتفاق میافتد، معمولاً بحث درباره

خود کرگدنها و علت حضورشان نیست و به حواشی کاملاً بیربط می‌پردازد و درباره آسیائی یا

آفریقائی بودن آنها و تعداد شاخهای آنها بحث میشود.

ب: مسخ شدگی همه شخصیتهای نمایش به جز برانژه :

همه افراد با همه مشاغل و خصوصیات مختلف و زن و مرد علیرغم تردیدهای اولیه تن به کرگدن

شدن میدهند.

ترس از جدا ماندن، طردشدگی، تغییرشدگی و تغییر عقیده بارها در شخصیتهای مختلف تکرار

میشود.

ج: دورویی شخصیتها

- ژان که خود مرتب الکلی بودن برانژه را سرزنش میکند، خود برای دیدن دوستانش در

آبجو فروشی قرار میگذارد.

- بوتار که به نظر میرسد عقاید محکمی دارد، سریعتر از بقیه مسخ شدگی و پیوستن به

قدرت را میپذیرد.

د: تکرار الگوی بحث بی‌سروته ژان و برانژه به‌موازات بحث بی‌سروته منطقدان و پیرمرد

- ه : تکرار الگوی استحاله همه شخصیتها به کرگدن به جز برانژه

3 -تضادها و تفاوتها

الف: تضاد در شخصیت ژان و برانژه

آنچنانکه از گفتار ژان و برانژه درباره شخص خودشان، همچنین از رفتار آنها درک میشود

میتوان گفت، تضاد ظاهری و رفتاری آنها زیاد است. برانژه با این خصوصیتها معرفی میشود:

- تلف کردن وقت

- دیر حاضر شدن در قرار

- تشنه الکل از اول صبح

- خسته

- بیخوابی کشیده

- بوی گند الکل

- بدون کروات

موهای به هم ریخته

- ریش نتراشیده

- لباس چروک

- کفش بدون واکس

- بی اراده

اما ژان حداقل به ادعای خودش خصوصیات متضادی دارد.

ب: تضاد از احساس سبکی و حالت پرواز ژان در صحنه اول تا سنگینی و کرگدن شدن

او در صحنه دوم

ج: تضاد ناراضی بودن برانژه و راضی بردن ژان

برانژه در پرده اول از رویه های زندگی احساس نارضایتی میکند. اما ژان کاملاً از شرایط

موجود راضی است.

د: تضاد رفتار شخصیتها با حرفها و شعارهایشان. به طور مثال ژان که از مشروب خوردن

برانژه انتقاد میکند، خود با دوستانش در آبجو فروشی قرار دارد.

ه : تضاد تمایل شخصیتهای نمایش به اظهار نظر درباره همه مسائل و اتفاقات. اما برانژه

به جای اظهار نظر درباره دیگران به خود و اشتباهاتش فکر میکند.

و: در پرده اول هم برانژه و هم پیرمرد پاسخهایی بی معنی به صحبتهای طرف مقابل

میدهند.

9

-4 الگوی مقایسه آغاز و پایان نمایش

الف: برانژه از فردی طرد شده و شکست خورده در آغاز نمایش به تنها شخصیت استوار بر سر

مبانی انسانی تبدیل میشود.

ب: همه افراد نمایش با هر شغل و رفتاری که در آغاز نمایش دارند و با هر شعاری که دارند

درنهایت در پایان نمایش، نمیتوانند در مقابل وسوسه قدرت کرگدن شدن و پیوستن به گله

کرگدنها مقاومت کنند و تنها برانژه در مقابل این وسوسه ها مقاومت میکند.

5 . وحدت/ عدم وحدت

وقتی همه عناصر اثر به طور واضح در همه تنیده باشند و باهم در ارتباط باشند، میگوییم اثر

دارای وحدت است.

در این نمایش به نظر میرسد همه شخصیتهای موجود به نوعی نماینده گروهی از مردم هستند

و همه آنها به کرگدن تبدیل میشوند. به همین دلیل همه شخصیتها و اتفاقات درهم تنیده

هستند و باهم ارتباط دارند و نمایشنامه دارای وحدت میباشد.

به جز مواردی ذکرشده جزئیات زیر نیز از ظرافتهای نمایشنامه کرگدن میباشد.

الف: انتخاب کرگدن به عنوان حیوانی که به دیگران توجهی ندارد و دید ضعیفی دارد و تنها جلوی

خود را میبیند و استحاله انسانها به این حیوان جالب توجه است.

10

در پرده اول همه شخصیتها را با اسم و یا شغل آنها میشناسیم. معرفی منطقدان بودن

بهعنوان یک شغل را میتوان نوعی آشنایی زدایی دانست.

فهرست منابع

1 -احمدی، بابک 1398 ساختار و تأویل متن، نشرمرکز، تهران.

2 -اسلامی، مجید1398 ، مفاهیم نقد فیلم، نشر نی، تهران.

3 -ویلفرد ال. گورین، ارل جی.لیبر، جان ار. ویلینگهام، لی مورگان 1394 ، راهنمایی رویکردهای

نقد ادبی، ترجمه زهرا میهن خواه، انتشارات اطلاعات، تهران.

4 -تامی، جیمز 1397 ، تحلیل فرمالیستی متن نمایشی، ترجمه علی ظفر قهرمانی نژاد،

انتشارات سمت، تهران.

5 -تودوروف، تزوتان1394 ، نظریه ادبیات متن هایی از فرمالیست های روس، ترجمه عاطفه

طاهائی، نشردات، تهران.

6 -شفیعی کدکنی، محمدرضا 1398 ، رستاخیز کلمات، انتشارات سخن، تهران.

7 -صفوی، کوروش 1398 ، آشنایی با نظریههای نقد ادبی، انتشارات علمی، تهران.

8 -یونسکو، اوژن 1398 ، کرگدن، ترجمه پری صابری، انتشارات قطره، تهران.