تذهیب هنر کتابت در دوره صفوی

منصور سجاد

چکیده

هنر" تذهیب" مدافعی استوار از ارزشهای هنر اسلام است و با بهره‌گیری از انواع شیوه‌ها به تدریج رابطه‌ای ناگسستنی بین فرد و فرهنگ او می‌آفریند.

تذهیب در دوران تیموریان به سالهای اوج و قدرت خود رسیده و پس از آن در دوران صفویه، زندیه، افشاریه، قارجاریه و دوران تاریخ معاصر راه پختگی و کمال را طی کرد . اما دوران تأثیرگذار و مهم هنر تذهیب سه دوره‌ی تیموری، صفوی و قاجار است که هر دوره مشخصات خاص خود را دارد که در این مقاله دوره‌ی صفویه را بررسی میکنیم.

در عصر صفوی تحولات زیادی در کتابت ایجاد شده که ما اجمالاً به آن خواهیم پرداخت و تفاوت آن با دیگر عصرها را به اختصار متذکّر می‌شویم.

واژگاه کلیدی:

تذهیب- کتابت- ترصیح- معرق- مرصع‌سازی- اسلیمی- ترنج- کتیبه- لچک- شمسه- ختایی- - شعیر- نقوش بته جقه‌ای- صفویه

مقدمه :

کتاب آرایی از دوران ساسانیان جزء لاینفکی از هنر ایرانیان بوده است و همواره در کتاب های مختلف بر اساس نیاز به کار گرفته می شده است. پس از ورود اسلام از آنجایی که قرآن بسیار مورد توجه مردم مسلمان بود و جایگاه ویژه‌ای داشت هنرمندان متعهد بر آن شدند تا این کتاب را همانطور که با خط خوش آراسته اند به تذهیب نیز بیارایند. از آنجایی که این نقوش با طلا و با دورگیری مشکی انجام شد نام تذهیب یا طلاکاری برآن گذاشته شد و پس از آن تذهیب به طور خاص مورد توجه هنرمندان خوشنویس قرار گرفت. این هنرمندان سعی می‌کردند تا از این هنر برای چشم‌نواز تر کردن هنر خطاطی بهره برند. در پی آن این هنر توانست به سرعت جای خود را در میان هنرهای دیگر باز کرده و حوزه بیشتری از هنر های دستی را تحت تأثیر خود قرار دهد

ضرورت انجام تحقیق:

آشنایی با هنر های قدیم ایران و بررسی ریشه های آنها و بررسی نقش حکومت های مختلف در رشد و پیشرفت آنها باعث می‌شود که با شناخت بیشتر از هنرهای تاریخی ایران بتوانیم از آنها برای ساخت اثر های جدیدتر استفاده کنیم. مسلما هر نگاه جدیدی به هنرمندان داده شود و بتواند چشم انداز آنها را وسیع تر کند ، باعث بهتر شدن آثار هنری آنها خواهد شد

روش تحقیق:

روش تحقیق در این پروژه کتابخانه ای است است که براساس اطلاعات جمع آوری شده از کتابخانه و از کتاب‌های مختلف و با بررسی و تدبر در آن ها این مقاله تهیه شده است.

پیشینه تحقیق:

پایان نامه دانشگاهی آقای بهاالدین خرمشاهی با عنوان" سیر تذهیب در ایران" که در سال ۱۳۵۳ در رشته علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران دفاع شده است، از پایان نامه های جالب توجه این موضوع می باشد.

همجنین مقاله "تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران" نوشته آقای سعادت احمدزاده در نشریه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات در سال ۱۳۸۰ درج شده است. و مقاله" بررسی سیر تذهیب قرآن در دوره‌های تیموری صفوی و قاجار" در سال ۱۳۹۷ به نویسندگی خانم سمیه شریفی در نشریه پژوهش در علوم هنر انسانی چاپ شده است.

تعریف تذهیب:

تذهیب از لغت غربی «ذهب» یعنی طلا مشتق شده است و عبارت است از طرح، ترصیع و تنظیم ظریف و چشم‌نواز نقوش نگاره‌های هندسی و گیاهی در هم تابیده و بی‌جان که با چرخش‌های تند و کند و گردش‌های موزون و مرتب و خطوط سیال و روان نقش شده باشند و چون در قرون اولیه‌ی اسلامی رنگ‌آمیزی اغلب این نقش‌ها رنگ طلا بوده است واژه‌ی طلا به آن اطلاق شده است.

تعریف کتابت:

از نظر لغوی «کتابت» مصدر فعل ماضی از ریشه‌ی کتب است. کتابت نوآوری سنتی و دستی تولید نسخ خطی است که شامل هنرهایی مانند خوشنویسی، تذهیب، نگارگری، جدول‌کشی و صحافی می‌باشد.

تاریخچه‌ی تذهیب:

اگر چه در اوایل قرآن‌ها بدون تزئین بودند اما پس از مجوز رسمی حضرت علی به هنرمندان جهت تزئین قرآن‌ها با نقوش گیاهی اسلیمی (برگرفته از واژه ی اسلام) این نقوش با رنگ طلا و دورگیری شکلی و سرسوره‌ها و ترنج‌های حواشی را می ساختند تقریباً تا دوران سلجوقی، تذهیب (طلاکاری) رواج داشت و پس از آن هنرمندان رنگ‌های لاجوردی، شنگرف و سبززنگاری ترصیح را وارد تزئین نسخ قرآنی کردند. در دوران مغول تذهیب نیز همچون هنرهای دیگر مورد توجه امرای مغول قرار گرفت و نوآوری‌های زیادی در قالب رنگ و نقش و فرم تجربه کرد اما در دوره‌ی تیموریان که اوج تذهیب و ترصیح قرآنی است با هضم نقوش دوره‌های قبل از جمله دوره‌ی ایلخانی نقوش و ترکیب‌بندی‌های بسیار بدیعی را به نمایش می‌گذارند که تحسین همگان را بر می‌انگیزد.

پادشاهان صفوی و اهتمام آنها در کتاب آرایی و تذهیب:

اکثر پادشاهان صفوی به حمایت از هنر کتاب‌آرایی و تذهیب پرداخته‌اند و با رسمی شدن مذهب شیعه هنر وارد عرصه‌ی جدیدی گشته و به تبع آن مضامین و آرایه‌های آن نیز تغییر یافته است. شاه اسماعیل صفوی با تشکیل حکومتی واحد امکان حضور هنرها و هنرمندان گوناگونی را در کنار یکدیگر فراهم ساخت و نسخ نفیس دوره‌ی تیموری را به دربار صفوی آورد. وی به علت درگیری ها و جنگ های پی در پی فرصت چندانی برای حمایت از هنر کتاب­سازی نداشت ولی با گسترش حوزه ی سلطنتی خویش امکان تلفیق مهم‌ترین سبکهای نگارگری را فراهم کرد و این امر موجب پدید آمدن شاهکاری هنری کتاب‌آرایی دوران صفوی گشت شاه طهماسب پسر شاه اسماعیل نیز که در دوران نوجوانی به تخت سلطنت نشست با جمع­آوری شاعران و نقاشان خود نیز به عشق هنری پرداخت و از محضر استادان بزرگی چون بهزاد کسب فیض نمود و در تبریز کارگاه‌های کتاب­سازی به راه انداخته بود و با این کار چالش بزرگ برای ساخت کتب نفیس فراهم کرد وی پایتخت را از تبریز به قزوین انتقال داد و به ساخت مساجد، حمامها و کاخ‌ها همت گمارد. وی به دیوارنگاری کاخ‌ها علاقه‌ی خاصی داشت و به همین جهت در کارگاههای هنری وی هنرمندان زیادی مشغول به فعالیت هنری بودند و با رضایت خاطر گذران زندگی می‌کردند. ولی به دلیل مرگ اساتید و جنگ ها و درگیری های پی در پی و شوریدن برادرانش سام میرزا و القاص میرزا و تعصبّات مذهبی کارگاهای هنری خود را از حدود سال 975 هـ.ق به تدریج تعطیل و هنرمندان را مرخص کرد. هنر کتاب آرایی در دوره ی شاه عباس شکوفا شد و خود نیز به حمایت از آن پرداخت.. ابراهیم میرزا برادر شاه طهماسب حاکم مشهور ناظر قدس رضوی بود وی از نوادر عصر صفوی است که گارگاه هنری در دربار بین سالهای 1556 تا 1576 در مشهد دایر می کند در این کارگاه هنرمندان برجسته ی تبریز، خراسان و هرات حضور داشتند و به نسخ آرایی مشغول بود که قاضی احمد از آن یاد کرده و آن را محل اجتماع استادان، نقاشان، مذهبیان، صحافان می داند سلطان محمد خدابنده فرزند شاه طهماسب نیز به هنر علاقه ی زیادی داشت اما در رابطه با کارهای هنری وی اطلاع چندانی در دست نیست. در این جا مجال آن نیست که به تک تک بزرگ زادگان و شاهزادگان صفوی اشاره کنیم که به حمایت از هنر پرداخته اند.

کتابت نسخه شاهنامه طهماسبی احتمالابه دستور شاه اسماعیل آغاز شده است و ممکن است بعضی از نگاره ها و تزیینات آن در همان زمان صورت گرفته باشد. اما آنچه مسلم است این است که نسخه پس از وفات وی در زمان شاه طهماسب تحت حمایت این پادشاه کامل شده است. (رهنورد، 1398:86)

ویژگی های تذهیب در عصر صفوی

از خصوصیات تذهیب این عصر یعنی اوایل قرن دهم صفحات متعدد تذهیب شده با نقوش اسلیمی و ابری سازی تزئین شده در نهایت کمال است. تک نگاره های گیاهی بدیعی چون گلهای صدتومانی و گل سرخ بر نقوش تذهیب افزوده شد از ویژگی های این دوره می توان به سایه روشن و تذهیب معرق اشاره نمود. در برخی از نسخ به جا مانده از دوره ی صفوی نقاشی عریض و رنگ های طلایی و سبز و زرد بسیار قابل توجه اند. قرآن های مذهب دوران صفوی با دوران گذشته متفاوت است ابتدای سوره های قرآن ها تماماً تذهیب شده است و اسم سوره با خطی غیر از متن به زر یا سفیدآب در میان آن نوشته می شود. قرآن ها اغلب طوری کتابت می شدند که عموماً یک شمسه با طرح ستاره یا در دو صفحه ی مقابل هم دو شمسه با طرح ستاره است که در درون این شمسه نام پادشاهی که این نسخه برای اون تحریر شده یا عنوان کتاب و یا فهرست مطالب درج شده است، مذهبان قرآنی دوره ی صفوی ابتکار تازه‌ای به کار بردند که عبارت بود از داخل کردن تزئینات مفصل با آزادی بیشتر در قالب هایی از مثلث ها، مربع‌ها یا مربع مستطیل های مذهب در حاشیه و نیز تزئینات متنوع خطوط را از نوارهای مذهب جدا می کند

از ویژگی های دیگر قرآن عهد صفوی اجرای چند سرلوح در یک قرآن بر خلاف تذهیب های سنجاقی ، استفاده از نقوش بته جقه‌ای و سروی در آرایش های قرآن و استفاده از سیاه قلم در اجرای تذهیب ها را میتوان نام برد

همچنین در دوره صفوی ترنجهای کوچک رو به بیرون هنوز غالبا ویژگی شاخص نزدیکترین اسلیمی به حاشیه بود که از این ترنجها یا از لبه خود قاب بیرون می زد و به آزاد شدت تذهیب از قید سه ضلعش از چهار ضلع کمک میکرد (لینگز، 189 : 1377)

در دوران صفویه کار مذهب کاران تنها منحصر به تزیین صفحات نوشته شده و مصور نبود .بلکه حواشی صفحات را نیز تذهیب میکردند

?

تصویر 7- تذهیبات صفحات درونی قرآن با نقش مایه ختایی که نوعی اسلیمی است

ویژگی مفاهیم تذهیبی در ارتباط با معانی قرآنی

مفهوم لغت اسلیمی مقلوب کلمه ی اسلامی است و در فرهنگ معین آمده است که «اسلیمی از طرح های اساسی و قراردادی هنرهای تزئینی ایرانی مرکب از پیچ و خم های متعدد که انواع مختلف آن با شباهت به عناصر طبیعت مشخص می گردد (کارگر و دیگران، 1398: 80).

اسلیمی نشانگر حرکت ذاتی عناصر و اجرام فلکی است که در تذهیب، تشعیر قالی، نگارگری به صورت ترکیب و مستقل به کار می رود. برخی از تذهیب خطی که در قرآن وجود دارد شبیه درخت هستند که در حاشیه ی قرآن ها به کار می روند و این آرایه ها می تواند به نوعی متجلّی عالم قدس و نشان از بهشت و جنّت باشد.

مثل«الْجَنَّةِ الَّتِي وَعَدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ أُكُلُهَا دَائِمٌ وَظِلُّهَا تِلْكَ عُقْبَى الَّذِينَ اتَّقَوْا وَعُقْبَى الْكَافِرِينَ النَّارُ»: وصف بهشتی که به پرهیزکاران وعده داده شده این است که از زیر [درختان] آن نهرها روان است و میوه و سایه‌اش پایدار است این است فرجام کسانی که پرهیزگاری کرده اند و فرجام کافران [آتش دوزخ] است (رعد- 35)

همانطور که پیشتر نیز گفتیم «شمسه» در هنر اسلامی مفهومی خاص دارد و در واقع خورشید کوچکی است به شکل دایره یا ترنج با شعاع هایی که «شرفه« نامیده می شود این شعاع ها گاهی به شکل ستاره و زمانی به شکل خورشید است (لینگز، 1377: 75 ) . گاهی دو شمسه در صفحات مقابل هم دیده می شود که در فضایی طلایی مملو از نور، شناورند.

قبل از اسلام قرص خورشید نماد روزنه­ای بوده است که نور الوهیت از طریق آن بر زمین جاری شده است. نقش خورشید در هنر اسلامی، به صورت شمسه و با حالتی تجزیه ی و به صورت طرح های دایره ای شکل است که دورادور آن را با کنگره هایی تزئین و با شیوه هایی چون تذهیب اجرا کردند.

نقش قرص خورشید پس از صفحات بدرقه ابتدای کتاب معمولا صفحه ی دست چپ کتاب شروع می شود که مزین به شمسه است و شعاع هایی از اطراف آن خارج می شود که شمسه در این عصر نماد کثرت در وحدت و وحدت در کثرت است. همچنین نقش شمسه در تذهیب با مفهوم آیه ی 56 سوره ی بقره «انا لله و انا الیه راجعون» ارتباط محکمی دارد. شمسه ها با رنگ طلایی تلالو پیدا می کنند و به واسطه ی این رنگ نمادی از روح می شوند

(نفس مطمئنه) که چون آینه خالی از همه ی نقش ها شده و تنها نقش او را پذیرفته و «انا لله» گشته است و نماد رنگ طلایی نماد انسان کامل عاشق است که تجلی دهنده ی صفات خداست و این تجلّی انعکاس دوباره ی رنگ و نقش که مرکز شمسه است و مقام انا الیه راجعون و فانی شدن در حق، ماه نیز در درخشش کمالی خویش که هیئت خورشید پیدا می کند نماد انسان کامل است (نجارپور جباری، 1395: 10)

همچنین نقش شمسه با توجه به معنای «آیه 35 سوره ی نور» نماد الوهّیت و نور و وحدانیّت نیز به کار رفته است همان گونه که خداوند سبحان در هر چیزی هست ولی از جنس آن چیز نیست همین صفات را می توان برای نور در نظر گرفت. علاوه بر این در بسیاری از منابع مذهبی ادبی خورشید را نماد پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) ذکر کرده اند که ظلمت جهل را دریده و با نور علم و آگاهی روشنایی بخشیده است.

نقوش تذهیب:

1) برگ 2) اسلیمی 3) تاج 4) ترنج 5) جدول

6) ختایی 7) حاشیه 8) چنگ 9) داغ 10) سرنج

11) سرفصل 12) سرلوح 13) شرفه 14) شمسه 15) فرنگی

16) خصالی 17) کتیبه 18) کند 19) لچک 20) نشان

21) نیم ترنج 22) واگیره

به برخی از این نقوش اشاره می‌کنیم:

ترنج: یکی از طرحهای هنر تزئینی ایران است که معمولا در وسط نقش به شکل مستقلی قرار دارد از ترکیب گل و طرح‌های اسلیمی ساخته می‌شود و بعضی اوقات به دو سر ترنج دو طرح قرینه‌ی کوچک‌تر به‌نام سرترنج می‌افزایند و بیشتر در قالی‌بافی، نقاشی و تذهیب به کار می رود و در تذهیب نسخ خطی اکثر استفاده از ترنج در پشت صفحه‌ی اول مصحف است. در تذهیب قرآن‌ها ترنج‌ها را برای تزئین حاشیه‌ی صفحات و همچنین تقسیم اجزای قرآن استفاده می‌کنند.

?

تصویر 1- نمونه ای از یک طرح ترنج

طرح کتیبه: کتیبه طرحی است ترکیبی که در بالای صفحات آغازی سرفصل‌های مختلف، کتابهای داستانی و یا شعر به کار برده می‌شود. در کتیبه متن آورده شده را به رنگ سفید نوشته و اطراف آن را محرّر کرده و با تذهیب می‌آرایند.

?

تصویر 2- نمونه ای از یک طرح کتیبه به کار برده شده در تذهیب قرآن

طرح لچک: مربع کامل را گویند که از وسط به دو نیم کرده باشند. لچکی را در گوشه‌های خطّاطی شده و در حاشیه‌ی خطوط چلیپا نقاشی می‌کنند تا این خطوط زیباتر به نظر برسند.

?

تصویر 3- نمونه ای از یک طرح لچک

طرح شمسه: طراحی شمسه در صفحه‌های نخستین کتابهای خطی نفیس و یا همراه با سرشمسه یا به طور مستقل طرح و اجرا می‌شود. گاهی در صفحه‌های نخستین نسخه‌ها، شمسه‌ها یا چهار ترنج طراحی می‌شود که در این صورت ترنج و لچک ترنج یا شمسه و لچک ترنج نامیده می‌شود.

?

تصویر 4- نمونه ای از یک طرح شمسه

مفاهیم معانی نور و رنگ قرآنی در تذهیب

اساسی ترین رنگ مایه‌ی هنر تذهیب رنگ طلایی یا آب طلا (ماء الذهب) است که ترکیبی از گرد طلا: آب، صمغ، و عصاره ی لیمو است. دومین رنگ در تذهیب رنگ آبی است که رنگ مایه ی اصلی این هنر است پس از آن رنگهای سرنج، سیلو، زرینخ (زرد)، شنگرف، جوهرکرم (قرمزدانه) عصاره ی ریوند مخلوط با مشکی است. سنگ لاجورد، آجری گل ماشی، سفید آب سرخ، مرکب ، سبز زنگاری، سبز چمنی، حل زر، حل سیم

?

تصویر 6- تذهثیب صفحات داخلی قرآن مربوط به بحث شمسه

در تذهیب رنگ ها نیز معنای متعالی می یابند رنگ طلایی و لاجوردی یکی از اصلی ترین و راز آمیزترین رنگهای کاربردی در تذهیب قرآنی است طلایی رنگ نور و نماد آگاهی بخش الهی و مناسب اسم «عالم و منور است، «آبی لاجوردی» رنگ حضرت لایتنهای است و آمیخته با رحمت است که می فرمایند رحمت من همه چیز را فرا گرفته است آبی نماد بی کرانگی است که آن را به خیر مطلق که از خصوصیات خداوند است ترجمه کرده اند (لینگز 1377: 77)

طلا نماد روح است لذا ورای همه ی عالم صورت قرار گرفته و از صورت می گریزد. طلا همچون رنگ نور است و همچون زرد در حقیقت و ذات خود نماد علم نیز است، آبی در کنار طلا به معنای رحمتی است که میل به ظاهر کردن خود دارد. آبی و طلا آنقدر تضاد دارند که یکدیگر را بشدت تقویت کنند و به گفته ی «لینگز» طلا ژرفای آبی را تعدیل می کند و گرمی اش آنقدر نیست که به پای سودی آبی برسد اما در مجموع در ایجاد قداست به خوبی واقع می شود. گویی هر رنگی در توازن و هماهنگی از کثرت خود که حاصل تجزیه ی نور است به اصل خود که همان نور است باز می گردد.

نتیجه تحقیق :

در این تحقیق با بررسی سیر تاریخی کتاب آرایی و تذهیب در عصر صفویه و ارائه تعریف هایی از تذهیب و کتاب آرایی در دوران صفویه متوجه شدیم که تذهیب نقش پررنگی در انتقال حس هنرمندان نسبت به آثاری که برای آنها ارزش ویژه قائل هستند خصوصاً قرآن داشته است. همچنین نقش های مورد استفاده در تذهیب دارای مفهوم های ویژه ای می باشند .علاوه بر آن می توان گفت دوران صفویه یکی از درخشان‌ترین دوران تاریخ ایران در هنر کتابت می‌باشد که هنرمندان این دوره با حمایت پادشاهان صفویه به رشد تذهیب همت نموده اند

منابع و مأخذ

1-کارگر، محمدرضا و مجید ساریخانی، 1390، کتاب آرایی در تمدن اسلامی تهران: سمت

2-لینگز مارتین، 1377، هنر خط و تذهیب قرآنی ترجمه ی مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: گروس، چاپ اول.

3-نجارپور جباری ، صمد ، 1395 ،مفاهیم تذهیب های قرآنی در عصر صفوی ، فصلنامه علمی پژوهشی نگره

4-رهنورد،زهرا، 1398، کتاب آرایی : سمت