خیام، فیلسوف، ستاره شناس، ریاضی دان، رباعی سرای عاشق ایران و ایرانی، در هفتاد سال حیاتش، زندگی ساده و مملو از علم و دانشی را همراه با گوشه گیری برای خود بر گزیده بود.
به این علت به او خیام می گفتند که پدرش به شغل خیمه دوزی مشغول بوده است. او از بزرگترین دانشمندان عصر خود به حساب می آمد و دارای هوشی فوق العاده بوده و حافظه ای نیرومند و قوی داشت. در دوران جوانی خود به فراگیری علم و دانش پرداخته به طوری که در فلسفه، نجوم و ریاضی به مقامات بلندی رسید و در علم طب نیز مهارت داشته به طوری که گفته شده او سلطان سنجر را که در زمان کودکی به مرض آبله گرفتار شده بود معالجه کرد.
او به دو زبان فارسی و عربی نیز شعر می سرود و در علوم مختلف کتاب های با ارزشی نوشته است. خیام در زمان خود دارای مقام و شهرت بوده است و معاصران او همه وی را به لقب های بزرگی مانند: امام، فیلسوف و حجة الحق ستوده اند. او در زمان دولت سلجوقیان زندگی می کرد که قلمرو حکومت آنان از خراسان گرفته تا کرمان، ری، آذربایجان و کشور های روم، عراق و یمن و فارس را شامل می شد.
خیام معاصر با حکومت آلپ ارسلان و ملکشاه سلجوقی بود. در زمان حیات خیام حوادث مهمی به وقوع پیوست از جمله جنگ های صلیبی، سقوط دولت آل بویه، قیام دولت آل سلجوقی و.... خیام بیشتر عمر خود را در شهر نیشابور گذراند ودر طی دوران حیات خود فقط دو بار از نیشابور خارج شد سفر اول برای انجام دادن مراسم حج و سفر دوم به شهر ری و بخارا بوده است.
خیام در علم نجوم مهارتی تمام داشت به طوری که گروهی از منجمین که با او معاصر بودند در بنای ساختن رصد خانه سلطان ملکشاه سلجوقی همکاری کردند و همچنین به درخواست سلطان ملکشاه سلجوقی تصمیم به اصلاح تقویم گرفت که به تقویم جلالی معروف است. خیام در دوران زندگی خود از جهت علمی و فلسفی به معروفیت رسید و مورد احترام علما و فیلسوفان زمان خود بود.
از زمان فوت خیام در سال 510 خورشیدی تا سال 1335، بنای آرامگاه او خرابه مانندی بیش نبود، تا آنکه مهندس هوشنگ سیحون که در آن زمان ناظر ساخت و سازهای انجمن آثار ملی به همراهی حسین جودت بود، آرامگاه را از مکان قبلی (چسبیده به امامزاده محروق) به مکان فعلی انتقال داد و پروسه طراحی و ساخت این بنا تا سال 1341 ادامه یافت.
آرامگاه عمر خیام (گشایش: ۲ آوریل ۱۹۶۳م/ ۱۲ فروردین ۱۳۴۲) مکان خاکسپاری عمر خیام، از قطب های گردشگری نیشابور، نماد شهر نیشابور و نمونهٔ برجستهٔ معماری نوین ایرانی است که طراحِّ آن هوشنگ سیحون بود و آن را در ۶ شهریور ۱۳۴۱ پایان داد.
به گفته ی معمار این بنا، مهندس سیحون، باید هر سه شخصیت حکیم عمر خیام را در معماری آن پیاده می کرد.
خیام هم ریاضی دان بود و هم منجم و شاعر و بدین ترتیب معمار این بنا برای طراحی آن از هر سه شخصیت او الهام گرفته است. معماری آرامگاه خیام از جذاب ترین جای گردشگری نیشابور و نمونه ی برجسته ی معماری نوین ایرانی است.
ظاهر این بنا که تجسم یافته ی کلاه دراویش و نیز شبیه قطعه الماس تراش خورده است، ۲۲ متر ارتفاع دارد و بر روی ۱۰ پایه استوار است که پایه ها از هم ۵ متر فاصله دارند. ساختار اصلی آن فلزی با پوشش بتونی است.
معمار این بنا برای آرامگاه ده پایه در نظر گرفته است، زیرا عدد ۱۰ اولین عدد دو رقمی و پایه و اساس بسیاری از اعداد است. از هر پایه دو تیغه بر اساس مدل ریاضی به شکل مورب بالا می رود و با دیگر تیغه ها برخورد می کنند و از مقابل بر روی پایه ی روبه روشان پایین می آید.
همه این تیغه های مورب در محور عمودی وسط برج همدیگر را قطع می کنند. این سطح پر از پیچیدگی بر اثر یک فرمول ریاضی به وجود آمده که نماد دانش ریاضی خیام است، از طرفی تقاطع تیغه ها در سقف آرامگاه یک ستاره به وجود می آورد که نشان دهنده ی جنبه ی ستاره شناسی شخصیت خیام است.
در قسمت بالا که تیغه ها با هم برخورد دارند، فضاهای پر و خالی و رو به بالا ستاره های درهمی به وجود می آورند که از بین آن ها آسمان آبی و همچنین آسمان شب و پرستاره ی نیشابور پیداست و به تدریج به طرف نوک گنبد، ستاره ها کوچک تر می شوند و در آخر یک ستاره ی پنج پر زیبا، آن ها را کامل می کند. در این جا هم ستاره و آسمان تداعی کننده ی شخصیت نجومی خیام هستند.
معمار این آرامگاه، سازه های پیرامون آرامگاه خیام را بنا به گونه ای شاعرانه طراحی کرده است.
دور تا دور برج آن را یک دایره ی وسیع به مرکز خود برج ساخته است که همگی از سنگ گرانیت و با اجزای مثلثی شکل هستند و تورفتگی و برون آمدگی هایی دارند که تا حدودی شکل خیمه را تداعی می کند که اشاره به نام خیام است که گفتیم به دلیل این که پدرش خیمه دوز بود، نامش به همین مناسبت انتخاب شد.
از طرف دیگر، حوض های فیروزه ای وجود دارد که در مجموع قسمتی از ستاره را به تعداد هفت پر نشان می دهند که هفت پر آن به مفهوم هفت فلک، هفت آسمان و هفت تپه است که باز به افلاک و نجوم اشاره دارد.
