دیدگاه های اجتماعی سیاسی شعر قیصر امین پور

دیدگاه های اجتماعی سیاسی شعر قیصر امین پور

بررسی دیدگاه های اجتماعی – سیاسی شعر قیصر امین پور

علیرضا عالی مهر، شهین اوجاق علیزاده، سپیده سپهری

چکیده

این واقعیت که نویسنده و هنرمند در محیط اجتماعی عصر خویش زندگی می کند، شاعر متعهد امروز را بر می انگیزد تا با ابزار شعر عنصر آگاهی را در مخاطب بالا ببرد و او را از واقعیت ها و مسائل سیاسی و اجتماعی  پیرامونش آگاه سازد. شاعر متعهد نمی تواند از جامعه خود عبور کند و نسبت به  مسائل اجتماعی – سیاسی  پیرامون خود بی  تفاوت باشد، یک هنرمند  متعهد باید در بطن  جامعه ی خود  حضور داشته باشد و همگام با مردم  خود گام بردارد، از  ارزش های  جامعه ی  خود دفاع کند  و در بسط آگاهی و شکوفایی  و آزادی جامعه ی  خود کمک کند. قیصر امین پور هم به عنوان یک شاعر متعهد معاصر  هیچ گاه  از این  نقش غافل نبوده است. او سعی داشته با  تحلیل  و نقد مسائل  سیاسی- اجتماعی جامعه ی خود  به ترویج زندگی آزاد و ایده ال برای هم نوع خود بپردازد. در برگرفتن سروده های قیصر امین پور بر اندیشه های سیاسی- اجتماعی و نقش آنها در اصلاح و حرکت جامعه به سمت حفظ ارزش های انسانی،  ضرورت  و اهمیت انجام این پژوهش را نشان می دهد. در این پژوهش  که بر پایه ی روش کتاب خانه ای و فیش برداری  انجام گرفته است، ابتدا به معرفی قیصر امین پور، محتوی  و مضمون شعرهای او پرداخته شده است و سپس  دیدگاه های اجتماعی سیاسی او با ذکر نمونه های شعری استخراج گردیده و بررسی شده است. بر اساس یافته های این پژوهش می توان گفت که اشعار قیصر امین پور گفتار مردم جامعه ی خویش  است او  به دنبال آرمان شهری است که در ذهن تک تک مردم  جامعه او  نقش بسته است. جامعه ی آباد و آزاد که تمامی ارزش های انسانی در آن رعایت می شود بر این اساس او را باید شاعر متعهدی دانست که اشعارش روح جامعه او است.

کلمات کلیدی: دیدگاه های سیاسی-اجتماعی، قیصر امین پور، شعر متعهد

مقدمه

در میان شاعران معاصر، شعر قیصر امین پور از نظر در برگیری اندیشه ها و تنوع موضوع و محتوا از اهمیت خاصی برخوردار است. در اشعار او جلوه های گونه های مختلف اندیشه وتفکر را می توان ملاحظه نمود که از بارزترین آنها دیدگاه ها  و اندیشه های سیاسی – اجتماعی قیصر امین پور است. اشعار سیاسی اجتماعی قیصر امین پور نشان دهنده ی دیدگاه های او نسبت به اوضاع و احوال کشور و جامعه است و مشتمل بر انقلاب، جنگ ومسایل مربوط به آنها است.

انقلاب اسلامی علی رغم عمر کوتاه خود شاعران بسیاری را در فضای خود پرورش داده است. قیصر امین پور نیز یکی از شاعران نام اور این دوره است، شاعری که شعر او هم از لحاظ لفظ و هم از لحاظ معنا برجسته است. او شاعری است که از بدنه جامعه ی خود دور نیست و همین امر باعث شده او از همان آغاز در میان مردم محبوبیتی چشمگیری داشته باشد. او انسان را محور شعر خود قرار داده و از دردهایش سخن می گوید از (( غم نان))، (( مقاومت))، (( عشق))، (( آزادی))، (( دین))، (( خانواده))، (( شهید))، (( کودکی))، (( روستا))، (( ظلم ستیزی و عدالت خواهی)). و این رویکرد قیصر نسبت به جامعه از او شاعری متعهد ارائه   می دهد.

در فاصله ی سال های پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان جنگ، اشعار قیصر اغلب اندیشه های سیاسی و اجتماعی او را منعکس می کندکه از سال1376 اشعار از نظر محتوای اجتماعی وسیاسی وضوح بیشتری می یابند. در این میان از آنجا که جوانه های نبوغ شعری امین پور با وقوع انقلاب و جنگ همراه بوده است، در نتیجه زمینه های فکری و محتوایی شعر انقلاب را از دیدگاه سیاسی و اجتماعی  در اشعار او می توان جستجو کرد. امین پور از سال 1357 تا 1367 هم صدا با نیروهای انقلابی بیش از هر چیز به انقلاب و جنگ می اندیشد وسخت معتقد به ارزش های اسلامی و انقلابی بود. او در این دوران در یک گفتمان ایدیولوژیک دست به افرینش اشعار خود می زند که رفته رفته با اتمام جنگ و مشکلات پس از جنگ رنگ می بازد و به اشعاری اعتراضی وسپس تغزلی تبدیل می گردد.

در برگرفتن سروده های قیصر امین پور بر اندیشه های سیاسی- اجتماعی و نقش آن ها در اصلاح و حرکت جامعه به سمت حفظ ارزش های انسانی، ضرورت و اهمیت انجام این پژوهش را نشان می دهد. هدف مطالعه حاضر، بررسی زندگی، فعالیت ها وآثار قیصر امین پور، بررسی جایگاه ادبی قیصر در ادبیات فارسی، بررسی و تبین اندیشه های سیاسی و اجتماعی شعر قیصر امین پور، و بررسی جهانبینی و عواطف و من های شعری قیصر امین پور می باشد. در این پژوهش فرضیه اجتماعی- سیاسی بودن اشعار قیصر امین پور، سیر تکاملی شعر قیصر امین پور، دگرگونی دیدگاه های سیاسی اجتماعی قیصر امین پور وفاداری به آرمان ها و تعهد شعری او، و جایگاه  انتقادی و اعتراضی او نسبت به حاکمیت مورد بررسی قرار می گیرد. این پژوهش بر پایه روش کتاب خانه ای و فیش برداری انجام گرفته است، ابتدا به معرفی قیصر امین پور، محتوی و مضمون شعر های او پرداخته شده و دیدگاه های اجتماعی سیاسی او با ذکر نمونه های شعری فیش برداری و استخراج گردیده و سپس بررسی شده است.

بحث

یکی از شیوه های تازه بررسی یک متن و جریان فکری حاکم بر آن تحلیل و نقد عنوان ها و اسامی بخش های درونی آن در معنای فراگیر است که می تواند، بیانگر تحولات فکری حاکم بر یک متن باشد و ((ساختاریک متن، همراه با انسجام و ارتباط اجزای تشکیل دهنده متن، صورت می گیرد. امین پور، از ارتباط دورنی اجزای یک متن ادبی فراتر رفته و بین عنوان یک شعر و بدنه متن هم ، ارتباط کلامی و معنایی ایجاد کرده است. او در بین چند متن در یک مجموعه توانسته است ارتباط معنایی برقرار کند، این ارتباط را عنوان های انتخاب شده اشعار او به عهده دارند.همین طور شاعر در سه مجموعه آخر خود سعی کرده است این ارتباط را بیشتر کرده، به ارتباط بین مجموعه های شعری اش ارتقا دهد. در انسجام و پیوند عنوان با متن، شاعر در کتاب ((در کوچه آفتاب)) در حالی که بیشترین عنوان های با ارتباط کلامی را به خود اختصاص داده است (89%) کمترین درصد عنوان های ادبی را دارد.(15%) همچنین، عنوان های انتزاعی در این مجموعه کمترین درصد(85%) را به خود اختصاص داده است، در حالی که این معادله در دو کتاب آخر عکس می شود. عنوان های با ارتباط معنایی در این دو مجموعه به پنجاه درصد می رسد. امّا درصد عنوان های ادبی در (( گل ها همه آفتابگردانند)) به 37% و در (( دستور زبان عشق)) به 51% می رسد و عنوان های انتزاعی دو کتاب به ترتیب (93%) و (100%) است. این مسئله دقت بالای شاعر را در انتخاب عنوان شعری در مجموعه های آخرش نشان می دهد. از سویی دیگر، انسجام داخل مجموعه ای، فقط در سه کتاب آخر، به کار رفته است. در ((آینه های ناگهان)) و ((گل های همه آفتابگردانند)) فقط یک موضوع به این صورت عنوان بندی شده است( درد واره ها و احوال پرسی) ولی در ((دستور زبان عشق)) این نوع عنوان بندی ، سه بار به کار رفته است(طرحی برای صلح،ترانه آبی و آرمانی). ارتباط و انسجام بین چند مجموعه هم، فقط در همین سه کتاب آمده است: ( کودکی ها، نیایش، همزاد عاشقان جهان و آرمانی). همچنین عنوان های تکراری از همه بیشتر در (( در کوچه آفتاب ))  9بار و از همه کمتر در(( تنفّس صبح)) و (( دستور زبان عشق)) هر دام یک بار آمده است. این تکرار با تعدا عنوان های شعری این کتاب ها رابطه مستقیم دارد، چون بیشترین تعداد عنوان؛ 168 عنوان در کتاب اوّل و کمترین عنوان ها در مجموعه ((تنفّس صبح)) با 51 عنوان و در ((دستور زبان عشق)) 66 عنوان است.

از جنبه سبک و درون مایه، در اشعار امین پور رگه هایی از دید و دریافت های رمانتیک آشکار است. بیشترین مایه های رمانتیسم او را در دفتر تنفّسِ صبح می توان مشاهده کرد. طبیعت گرایی و گرایش به شهرگریزی و بازگشت به روستا، که از درون مایه های اصلی رمانتیسیسم اروپایی است. آرمان گرایی، به عنوان یکی دیگر از ویژگی های رمانتیسیسم، در اشعار امین پور دیده می شود. شاعری آرمان گرا کلّی نگر نیز هست.(( او اجزای تابلوها و قطعات پازل را برجسته نمی کند. تابلوهای کلّیِ دورنما می سازد و این از ویزگی های آثار رمانتیک است)) (سعیدی کیاسری:12). امّا این گرایش رفته رفته تعدیل و به واقع گرایی کشیده می شود، و  شاعر رؤیاها را به یک سو می نهد:

نه چندان بزرگم/ که کوچک بیابم خودم را

نه آن قدر کوچک/ که خود را بزرگ...

گریز از میان مایگی/ آرزویی بزرگ است؟ (امین پور، 1391 : 26)

اما این گذار از آرمان به واقعیت به جز دلایل فردی علل اجتماعی نیز دارد. (( با تحوّل اجتماعی که پس از پایان جنگ پدیدار گشت، شاعر، که تازه از جنگ فارغ شده بود، خود را در برابر جهانی عینی، خشن، بی عاطفه و تردید آمیز می بیند. حال آنکه او سال ها در حماسه زیسته بود حماسه ای که قصه ی قوم و قبیله است نه لالایی و خلسه ی فرد. نگاه شاعر به این دگرگونی دردی سنگین برایش به ارمغان می آورد)) (فتوحی:10).

از لحاظ شکل و غالب اشعار قیصر، درون مایه های اشعار قیصر امین پور با آنکه گوناگونی چشمگیری دارند، برخی، رفته رفته کم رنگ و بعضی رفته رفته پر رنگ و در پایان پایدار می شوند؛ اما شکل، دگرگونی اساسی نمی پذیرد و همچنان در دایره امکاناتی که شاعر رفته رفته برگزیده و از آن خود کرده باقی می ماند. توجه به شکل بیشتر به صورت کاربرد گوناگون صنایع ادبی پدیدار می گردد. امین پور از راه بکارگیری انواع و اقسام صنایع بدیعی – تضاد، جناس، مبالغه، واج آرایی، تلمیح و ... شکل شعر خویش را پرداخته می کند و زبان آن را زیبایی و جلوه می بخشد. امین پور در گزینش قالب های شعری دستی گشاده دارد. هم سنت گراست و هم نورپرداز، هم در قالب های کلاسیک شعر فارسی طبع آزمایی کرده و هم در شعر نیمایی. رباعی، مثنوی، دو بیتی و بیش از همه غزل برای بیان تأثرات شاعرانه او قالب شایسته ای است. غزل های امین پور، هر چند شکل کلاسیک دارند، با زبان امروزی خود به واقع، غزل نو محسوب می شوند. امین پور در زمینه شعر نو، پا را از شعر نیمایی فراتر نمی گذارند. او حتی یک شعر سپید هم ندارد و نورپردازی او در قالب نیمایی ظهور می کند. او در قالب نیمایی به قافیه وفادار است (( دلبستگی او به آوردن قافیه در اشعار نیمایی چنان است که گاه حتی در اشعار بسیار کوتاه که در دایره انتخاب واژگان تنگ است و مجال قافیه پردازی نیست، از آن نمی گذرد)) (اقتصادی نیا، سایه: 145).

مهمترین قالب های شعری قیصر امین پور به ترتیب اینگونه است(( در کوچه آفتاب با 130 رباعی و 48 دو بیتی ؛ تنفس صبح با 20 شعر نو، 30 غزل و1 مثنوی، آینه های ناگهان (دفتر اول) با 26 شعر نو، 14 غزل و (دفتر دوم) با 13 شعر نو، 11 غزل،1 رباعی، 4 دوبیتی و 1 مثنوی؛ گل ها همه آفتابگردانند با 49 شعر نو، 35 غزل، 3 رباعی،2 دوبیتی و 1 قصیده؛ دستور زبان عشق  با 24 شعر نو، 29 غزل،12 رباعی و 1 دوبیتی است که نمودار ذیل مجموعه اشعار او در پنج دفتر را به صورت مقایسه ای نشان می دهد.

رباعی

دو بیتی

غزل

مثنوی

شعر نو

قصیده

تعداد در کل مجموعه ها

146

55

119

2

132

1

درصد

09/32

09/12

15/26

44/0

01/29

22/0

با توجه به این آمار، بیشترین قالب های شعری وی ، شعر نو و غزل است که به طور یکنواخت در همه مجموعه ها – به جز دفتر اوّل – به کار رفته است. قالب رباعی اگر چه بیشترین کاربرد را دارد، فقط در دفتر اوّل از بسامد بالایی برخوردار است و در دفترهای دیگر، حضور آن کم رنگ شده است. کمترین قالب شعری هم قصیده است که فقط یک بار به کار رفته است.

همراه با گسترش سواد به سطوح مختلف اجتماعی و افزایش امکانات نشر و در پی اختراع ماشین چاپ ادبیات توانست اندک اندک در طبقات متوسط و پایین جامعه نیز مخاطبان خود را پیدا کند، بدین گونه رویکرد اجتماعی – سیاسی ادبیات بیش از پیش، مورد توجه قرار گرفت و در قلمرو این دیدگاه آثار اجتماعی – سیاسی پدیدار گشت و ادبیات متعهد مطرح شد. آغاز ادبیات با کارکرد اجتماعی – سیاسی را برای اروپا از اوایل قرن هجدهم و برای ایران هم زمان با پدید آمدن افکار مشروطه خواهی و انقلاب مشروطه دانسته اند. از مشخصات اصلی ادبیات این عصر، تأثیرپذیری از مسائل روز جامعه و در نتیجه وارد شدن به حوزه ی زندگی مردم است. تحت تأثیر این شرایط، جریان ادبیات اعتراض و انتقاد شکل می گیرد و جریان های موجود در دوره های گذشته چون (( ادبیات درباری و غنایی و صوفیانه)) کم رنگ تر می شوند و در نتیجه افکار و مضامین جدید وارد شعر می شود ، که برخی از آن ها بی سابقه بوده است. از این روی ادبیات این دوره به دلیل عدم همخوانی این افکار و مضامین با قالب های رایج، دچار نوعی بی نظمی و درهم ریختگی می شود. از جمله مضامینی که در این دوره وارد ادبیات فارسی می شود. می توان از: (( استبداد))، ((قانون))، ((آزادی))، ((وطن))، ((زن))، ((تجدد))، ((کارگر))، ((خرافه ستیزی))، ((دانش و فن آوری))، ((عرب ستیزی)) و ... نام برد.که همگی از دیدگاه های اجتماعی و سیاسی شعرای این دوره است. قالب ها نیز رفته رفته تغییر می کنند و (( مستزاد))، (( چار پاره))، (( قطعه)) ، (( تصنیف)) و (( مثنوی)) جای قصیده و حتی غزل را می گیرد. بتدریج شعر از دربار دور می شود و با زندگی و مشکلات اجتماعی مردم گره می خورد، بنابراین زبان شعر هم تغییر می کند. شعر این دوره بیشتر به عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف سیاسی و اجتماعی به کار گرفته می شود، به همین دلیل انسجام هنری لازم را ندارد (( مهمترین خصیصه ی شعر عصر مشروطه، پرخاشگری و اعتراض است که در آن نهفته است.)) (پارسا نسب، محمد:207)

با ظهور انقلاب اسلامی و بعد از آن جنگ تحمیلی ایران دیدگاه های شعرا اجتماعی تر می شود و شعر انقلاب به وجود می آید و گروهی خود را متعهد به دفاع از انقلاب می دانند و به حمایت از آن می پردازند و پس از جنگ در اشعار آنها مبارزه علیه دشمن خارجی، فضای ایثار و شهادت شکل می گیرد و از طرفی دیگر شاعران مبارزی هستند که پس از انقلاب آرمان های خود را از دست رفته می بینند و از فضای امنیتی و خفقانی که جنگ، کَج اندیشی ها و رویکردهای غلط گروه های سیاسی حاکم به وجود آورده اند زبان به انتقاد می گشایند:

دهانت را می بویند/ مبادا که گفته باشی دوستت می دارم

دلت را می پویند/ روزگار غریبیست نازنین

و عشق را/ کنار تیرک راهبند/ تازیانه می زنند

عشق را در پستوی خانه نهان باید کرد/ در این بن بست کج و پیچ سرما

آتش را/ به سوخت بار سرود و شعر/ فروزان می دارند

به اندیشیدن خطر مکن/ روزگار غریبیست نازنین (مجموعه آثار شاملو)

((این واقعیت که نویسنده و هنرمند خواه ناخواه در محیطی اجتماعی و در وضعیت خاص عصر خویش زندگی می کند و نمی تواند نسبت به آنچه در پیرامونش می گذرد کاملاً بی تفاوت باشد خود به معنای درگیر بودن در مسائل اجتماعی و وجود نوعی تعهد در آن است.)) (وحیدا، فریدون :59)

پورنامداریان درباره ی تعهد شعری قیصر می گوید: (( این تعّهد در مجموعه های اولیه اش، بیشتر تعهدی بود که نسبت به انقلاب و به خصوص نسبت به کسانی که به جبهه ها می رفتند و می جنگیدند، خیلی محسوس تر و پر رنگ تر بود... ((امین پور)) به تأمل و جست و جوی حقیقت برآمد، حقیقتی که عقل و اندیشه به تنهایی، قادر به وصول آن نبود.)) (محقق 1387: 26)

قیصر امین پور خود در این زمینه می گوید: ((در ادبیات انقلابی، ادبیات-و به ویژه شعر-سلاحی بود که بر سر دشمن انقلاب و سنّت ها و هنجارهای اجتماعی حاکم کوبیده می شد.)) (امین پور، 1386 : 296).

به طور حتم ادبیات در هر عصر و زمانی تحت تأثیر شرایط و بستر فکری فرهنگی آن زمان نقش   می پذیرد شاعران انقلاب نیز تحت تأثیر این واقعه و تبعات آن اشعار خود را سرایده اند اما شعر انقلاب اسلامی در برگیرنده مؤلفه هایی است که تحت تأثیر همین شرایط شکل گرفته اند: 1- احیای تفکر نوین اسلامی و پرهیز از مضامین غنایی، 2- پیوند شعر با مضامین سیاسی و اجتماعی، 3- کوشش برای پیوند افکار با ارزش های اسلامی، 4- تبلیغ فرهنگ شهید و شهادت، 5- گرایش به موضوعات حماسی و رزمی و تأثیر پذیری از دفاع مقدس، 6- مبارزه با رفاه زدگی و بی دردی، 7- مدح و منقبت ائمه اطهار، 8- توصیف حماسه های رزمندگان، جانبازان و آزادگان، 9- موضوع انتظار، و 10- سیمای آیت ا... خمینی در شعر پس از انقلاب که ورود ایشان به عرصه سیاست نقطه عطفی برای سروده های شاعران انقلاب است. اما این مؤلفه ها کاملاً  در اشعار قیصر امین پور که او را ملک الشعرای انقلاب نامیده اند به وضوح دیده می شود که در هر موضوع مفصلاً به آنها پرداخته می شود اما نظر و دیدگاه قیصر امین پور به این واقعه (انقلاب اسلامی) چون نوری و آفتابی است که در تاریکی تابیده است و باعث هدایت و رشد جامعه شده است. از دیدگاه او مردم انقلابی در مسیر آفتاب و رو به آفتاب قدم بر می دارند:

مارو به آفتاب سفر می کنیم و بس/ زینروی در قفاست همه سیایه های ما (امین پور، قیصر، 1391 : 42)

همچنین، لازم به ذکر است که شخصیت هایی که در بیداری مردم و به ویژه جوانان نقش مهمی داشته اند در اشعار قیصر از آن ها یاد شده است. شخصیت هایی چون آیت ا... خمینی، دکتر علی شریعتی و آیت ا... طالقانی.

در ارتباط با امر وحدت، قیصر امین پور در اشعارش جامعه انقلابی را که در مسیر دشواری قرار دارد و دشمنان آن می خواهند با تفرقه به انقلاب آن ها ضربه وارد کنند، دعوت به وحدت می کند، او عدم وحدت را باعث بی رنگی و بی هویتی می داند و انسان ها را به وحدت دعوت می کند تا از بی رنگی جدا شوند و رنگ خدایی بگیرند.

هم دردی با نهضت های آزادی خواه جهان از مضامینی است که در اشعار اجتماعی قیصر امین پور دیده  می شود. شاعران انقلاب در اشعار خود به دردهای جهانی نیز می اندیشیدند البته این مضمون رفته رفته با توجه به مشکلات داخلی کمرنگ می شود. قیصر امین پور در اشعارش با دیگر ملت های مظلوم به ویژه مردم (( فلسطین)) و (( افغانستان)) هم دردی می کند، رویکرد او نسبت به آزادی خواهی از مرزهای جغرافیایی فراتر می رود. حمایت از مردم فلسطین و مبارزات آنها نخستین گام اوست. او (( منظومه ی: فلسطین)) را در دفتر (( مثل چشمه مثل رود)) برای مردم مظلوم فلسطین سروده است و او در غزل (( بیا بلند بگوییم )) که آن را به مجاهدان مسلمان افغانستان تقدیم کرده است، از حوادث و توطئه های جهانخواران برای نابودی ملل محروم ،با تعبیر (( طوفان شن)) یاد کرده است. در این شعر شاعر از مردم افغانستان می خواهد که همچنان در گذر باد( هجوم شوروی سابق به افغانستان) مقاومت و ایستادگی کنند: )) (علیه پور، سیده مریم: 13).

در حوزه دفاع مقدس، با شروع جنگی که به ایران شده بود و تداوم این جنگ و دشواریها و سختی هایی که به واسطه جنگ برای جامعه ایجاد شد محتوی غم اگیز و تراژیکی وارد ادبیات معاصر ایران شد و شعر دفاع مقدس را به وجود آورد و توسط شاعرانی چون قیصر امین پور و سید حسن حسینی و سلمان هراتی شکل گرفت. قیصر امین پور قلم را در این عرصه سلاحی می داند برای مبارزه با دشمن متجاوز که این دشمن آرامان های انقلاب را هدف قرارداده ، دشمنی که می خواهد آزادی را از مردمی که تازه انقلاب کرده اند بگیرد، این دشمن دشمن آزادی است. اشعاری که قیصر امین پور در آن مستقیماً به موضوع دفاع مقدس پرداخته است در مجموع 67 شعر است که به ترتیب (34) شعر از دفتر قفس صبح (14) شعر از دفتر آینه های ناگهان (6) شعر از دفتر گل ها همه آفتابگردانند (6) شعر از دفتر دستور زبان عشق (5) شعر از دفتر مثل چشمه مثل رود (2) شعر از دفتر به قول پرستو است.

اشعار دفاع مقدس قیصر به دو دسته ی اشعار زمان جنگ و اشعار پس از جنگ تقسیم می شوند. امین پور در اشعار دوران جنگ بیشتر به مسائلی چون : ایجاد شور و انگیزه در رزمندگان ، فلسفه ی جهاد و شهادت طلبی خانواده شهدا و... و مسائلی که جامعه در زمان جنگ با آن همراه است، می پردازد اما اشعار پس از جنگ او درد واره های قیصر است و رنگ و بوی اعتراضی دارد و یا شعر حسرت و دریغ است حسرت از جاماندن از کاروان شهدا و تنهایی و غربت. قیصر امین پور در این نوع از اشعار خود به موضوعاتی چون تشویق رزمندگان و برانگیختن روح حماسی در آن ها . 1-شهادت طلبی 2- شهید و شهادت 3-پیام شهدا 4-حیات جاودانه شهید 5-انگیزه شهید 6-خانواده شهدا و رزمندگان 7-جوانان و نوجوانان شهید8- مقام شهید 9- شهیدان مفقودالاثر 10-انتقاد از منتقدان شهادت 11-صبر و ایستادگی مردم پرداخته است.

اشعار پس از جنگ قیصر امین پور به دو دسته تقسیم می شوند اشعاری که درد واره های شاعر هستند از جاماندن از قافله شهدا و از بین رفتن آرمان ها تا رسیدن به اشعار ضد جنگ عده ای می گویند اشعار پس از جنگ امین پور مثل « طرحی برای صلح » متفاوت از اشعار قبلی او هستند و انکار جنگ از آن ها بر می آید و حتی بر این باورند که قیصر از شعر جنگ به شعر ضد جنگ روی آورده است:

شهیدی که بر خاک می خفت/ چنین در دلش گفت

اگر فتح این است/ که دشمن شکست/ چرا همچنان دشمنی هست؟ (امین پور ، قیصر   1391: 16)

«قیصر امین پور را باید بر جسته ترین شاعر دفاع مقدس بدانیم و می توان گفت بزرگان ادب معاصر از تمام جناح ها به این مساله اذعان دارند. قیصر پیشرو شاعران انقلاب بوده و به قول یکی از دوستانش همیشه در لوکوموتیو قطار شعر انقلاب و دفاع مقدس بوده است ..شعر قیصر، سیری تکاملی داشت و افق های روشنی را نوید می داد. هر چند گفته می شود تحول شعر او پس از پایان جنگ آغاز شده بود، در حقیقت سیر تحول در شعر قیصر ، همیشگی بوده و درگذر زمان رخ داده است» (صرفی ، محمدرضا ، 1390 : 345)

شعر اعتراضی یکی از گونه هایی بود که در شعر دفاع مقدس پدیدار گشت ((شعر اعتراض)) بیشتر در غزل نمود یافت، غزل اعتراضی پس از جنگ در اعتراض به فراموش شدن آرمان ها و بروز و ظهور بعضی از عناصر نالایق پدیدار گشت این اعتراض اما محدود به غزل نماند. اما شعر اعتراض قیصر امین پور شاید بیشتر به گلایه و انتقاد نزدیکتر باشد. گاه اعتراض قیصر امین پور به منتقدین جنگ است و گاه اعتراض او به سکوت شاعران نسبت به جنگ و گاه این انتقاد به هنرمندانی است که آزادی و سخن خود را می فروشند.

(( نوع عواطف هر کسی سایه ای است از (( من)) او، (( من))ها را می توان در سه گروه عمده تقسیم کرد:  (( من))های فردی (( من))های اجتماعی و من های بشری و انسانی)) (شفیعی کدکنی، 1383). من شعری شاعر موضوعی است که در اشعار قیصر امین پور قابل توجه است که در آثار مختلف او متغیر است. گاه در یک دوره (( من)) شاعر فردی و گاه اجتماعی و دوره ای(فردی ، اجتماعی و بشری) است در مجموعه (( در کوچه ی آفتاب)) قیصر امین پور که در سال 1363 منتشر شد محور اصلی(( من)) های شاعر(( اجتماعی)) است. او در زمانی این کتاب را به چاپ رساند که فضای کشور را جهاد و شهادت و جنگ و ایثار و رشادت پر کرده بود و شاعر در این عصر نمی توانسته نسبت مسائل روز جامعه بی تفاوت باشد. بنابراین در این سال ها (( من)) اجتماعی شعرهای او بسیار پر رنگ است. او از جامعه ای می سراید که در حال جانبازی و سوختن است و شهادت و جانبازی سرود لب های مردمان آن است.

در شعر قیصر امین پور آزادی با برداشت های مختلفی بیان شده است که هر کدام محصول شرایط اجتماعی و تاریخی دوره های زندگی او است: آزدای در مفهوم (( نجات از اسارت دشمن خارجی و جغرافیایی، آزادی در مفهوم ((رهایی از تعلقات و خواسته های نفسانی)) چون ادبیات دوره ی کلاسیک و آزادی به مفهوم اجتماعی آن همچون آزادی و رهایی انسان در معنی عام و مطلق و آزادی های فردی چون آزادی بیان و از رو می کند که ماس روز مارس چنین بود:

یک کلبه خراب و کمی پنجره/ یک ذره آفتاب و کمی پنجره

ای کاش جای این همه دیوار و سنگ/ آیینه بود و آب و کمی پنجره

(( شعر آیینی و مذهبی توسط تنی چند از شاعران انقلاب همچون موسوی گرمارودی، سفرالله مردانی، سید حسن حسینی و قیصر امین پور به اوج رسید که از جمله ویژگی های بارز آن دور شدن از بیان صرفاً احساسی و توصیف و بیان علّت و فلسفه ی وجودی این مفاهیم است)) (ابولقاسمی مریم، علیه پور، شهلا، مجله تاریخ ادبیات : شماره 3/63 :25). قیصر در مجموعه های نخستین خود به اندیشه های دینی بیشتر توجه داشته است در اشعار آیینی قیصر  عشق و عرفان و حماسه با هم در آمیخته اند ( اشعار آیینی او در فضای به دور از شعار زدگی سروده شده است(( قیصر در اشعار آیینی خود به عنصر حماسه، بهای بیشتری داده است و می دانیم که در هر اثر تراژیک، حماسه باید از ارکان باشد. پس از عنصر حماسه، به عنصر عرفان توجه دارد و در این زمینه از محتشم نیز پیشتر رفته است. در شعر محتشم، عنصر عرفان از عشق و حماسه کم رنگ تر است. قیصر تنها شاعر آیینی است که در شعر خود، عشق ، عرفان و حماسه را برابر و در شادوش به کار می گیرد.)) (موسوی گرمارودی   1386 : 218). بعثت حضرت رسول و شهادت امیرالمؤمنین و توصیف شخصیت ایشان ، شهادت امام حسین و دلیری یارانش، حضرت زهرا(س) امام حسن و توصیف شخصیت حضرت زینب(س)، امام زمان و مسأله ی انتظار را می توان از مضامین شعر آیینی قیصر امین پور دانست.

انتظار از موضوعاتی است که در اشعار قیصر امین پور بسامد بالایی دارد،انتظار منجی و آرزوی آرمان شهری که توسط منجی در عصر ظهور ایجاد می شود.آرمان شهری که در آن صلح ، آزادی نوع بشر ، حفظ کرامت انسانی عدالت و آبادانی، حفظ محیط زیست ، حقوق حیوانات و جانداران، اعتماد، عشق، شادی ،صمیمیت و دوستی مراعات می شود. قیصر امین پور عصر غیبت را به فصل سرما و اسفند ماه، به بعداز ظهر یک جمعه و هوایی بارانی؛ جاده های مه آلود و سال های بی خورشید تشبیه کرده است و این عصر را عصر دورویی، حیرانی و بی عدالتی و بی سرو سامانی، ویرانی و خنده های مصنوعی می داند، عصری که در آن آفتاب غمگین است و پله ای برای صعود انسان در آن پیدا نمی شود و هیچ کس خودش نیست، این عصر برای او سراسر چشم انتظاری است.

مسأله تقابل شهر و روستا موضوعی است که شاعران از دیرباز به صورت محدود و بیشتر غیرمستقیم به آن پرداخته اند . با این توضیح که بیش از آنکه خود به طور مستقیم به مسأله ی تقابل اشاره کنند تشعار آنان تحت تأثیر محیط شهری یا روستای قرار گرفته است و غالباً این موضوع در شعر شاعرانی دیده می شود که دوره ای از زندگی خود را در روستا گذرانده اند. گریز از زندگی شهری، حسرت از دست رفتن برخی از محاسن اخلاقی و تلاش برای بازگشت به خلق و خوی روستایی وجه مشترک این اشعار است شاید بتوان این مضمون را یکی از ویژگی های شعر برخی از شاعران معاصر به شمار آورد که در اشعار قیصر امین پور هم دیده می شود. و اما در شعر امین پور (( روستا جایگاه ویژه و اساطیری دارد و برترین افریده است به طوری که وقتی سه آفریده و سه آفریدگار را در کنار هم قرار می دهد، برترین آفریده را که به طور حتم محصول عمل برترین آفریدگار باید باشد روستا است.)) (باقری ، جواد – رسول عباسی ( 1387): 315).

روستا در اشعار قیصر جایگاهی است که موسیقی خدا در آن جریان دارد و در کوچه های آن نشاط و شوق جریان دارد مردم آن خواب گندم های طلایی را می بیند شب های آن ستاره باران و مهتابی است. او کهکشان را در فاصله ی خرمن تا کاهدان روستا می بیند و با تشبیه زیبایی آن را به تصویر می کشد:

ریزه های کاه خطی می کشید/ از سر خرمن به سوی کاهدان

کهکشانی دیده می شود در زمین/ کهکشان دیگری در آسمان

واژه مرگ مانند کلمه زندگی، مفهوم روشن و عامی دارد که بر کسی پوشیده نیست اما در آن سوی این مفهوم چیزی قرار دارد که شاید هرگز برای کسی درست و دقیق معلوم نگردد و شناخته نشود. آخرت باوری و مرگ اندیشی در اشعار قیصر نیز چون دیگر شاعران به چشم می خورد او به جهانی برتر از این جهان فانی اعتقاد دارد، جهانی که نتیجه ی اعمال آدمی در آنجا به بار می نشیند:

نوشتی دفتری امروز و بنگر/ چها در دفتر فردا ببینی (در کوچه آفتاب: 89)

شاعر معتقد است که پس از مرگ، در جهانی برتر و دیگر گونه به جاودانگی دست می یابد . قیصر امین پور در اشعار نخستین خود، از مرگی عارفانه و عاشقانه صحبت می کند، او مرگ را پدیده ای و راهی برای رسیدن به حقیقت مطلق می داند و مشتاقانه به دیدارش می شتابد. تقریباً از سال 1378 به بعد یکی از موضوعات اصلی اشعار قیصر امین پور در مرگ است به ویژه در (( آینه های ناگهان)).

((یادمانه ها یا (( نوستالژی)) را می توان به طور خلاصه یک احساس درونی تلخ و شیرین به اشیاء اشخاص و موقعیت های گذشته، تعریف کرد. معنی دیگر نوستالژی دلتنگی شدید برای زادگاه است. واژه نامه انگلیسی آکسفورد نوستالژی را شکلی از دلتنگی که ناشی از دوری طولانی زادگاه است، تعریف کرده است. این مضمون در اشعار قیصر امین پور نیز بسیار دیده می شود در اشعار قیصر ، احساس حسرت نسبت به گذشته را می توان به دو نوع تقسیم کرد: 1- یادمانه های کودکی؛ یادآوری و حسرت بر ایام خوش کودکی در جریان شعر انقلاب به ویژه در سال های پس از اتمام جنگ نمود بیشتری یافت، یادمانه کودکی در شعر امین پور در جهانی بی کینه، ساده و زلال جریان دارد. در این اشعار  امین پور دلبستگی او به آنچه که از آن به عنوان (( اصالت کودکی)) تعبیر می شود، آشکار است. 2- دلتنگی و حسرت عارفانه ناشی از خاطرات ایام جنگ؛ در این سروده ها قیصر دلتنگ و حسرت زده دوران جبهه است و دلتنگ یاران رفته شهیدان وطن او از جا ماندن خود از کاروان شهدا دچار حسرت می گردد.

در اشعار قیصر امین پور کودک و جنگ در کنار هم حرکت می کنند دیدگاه و هنر امین پور در بیان نسبت های جنگ و کودکی بسیار چشمگیر و با هم مرتبط است . او در بیان برخورد جنگ و کودک از عواطف انسان گرایانه برای نشان دادن آسیب ها بهره گرفته است و از سوی دیگر چون پژوهشگری ریز بین به نمودهای حاصل از مسئله پرداخته است. او در آثار اولیه و به ویژه در نوشته های دوران جنگ رسالتی را با توجه به شرایط جنگ برای زنان و کودکان در نظر گرفته، قصه های او برای کودک ،دیگر ((قصه ی جنگ)) است. کودک و شاعر در نگاه مسائل هستی بسیار شبیه یکدیگر هستند. شاعر کودکی است که جهان را و زبان جهان را به باز می گیرد و کودک شاعری که نادانسته از هر چیز و هر کس آن چه که می خواهد می بیند آری شاعر کودکی است که بر هر چه ناخوشایند است آن چنان که دوست دارد می نگرد . قیصر امین پور شاعری و کودکی را همسایه یکدیگر می داند:

((شعر و کودکی، دو خانه قرینه و همانند و همسایه دیوار به دیوارند، یا اصلاً  دیواری در کار نیست)) ( امین پور، 1385: 11).

یکی از موضوعات پر بسامد در عنوان های شعری قیصر که با مشئله ی عشق نیز درآمیخته توجه به مسئله درد و رنج انسان است. با عنایت به مفهوم درد و رنج و بار معنایی که این واژه با خود حمل می کند به جرأت می توان گفت، قیصر یکی از بزرگترین شاعران در سه دهه اخیر است که در زندگی هنری و بلکه در زندگی اجتماعی درگیر این مفهوم و واقعیت بوده است. درد و رنج در اشعار قیصر را به دو دسته دردهای اجتماعی و دردهای عاشقانه می توان تقسیم کرد دردهای عاشقانه قیصر از دوری از معشوق ازلی تا عشق زمینی را شامل می شود و دردهای اجتماعی او درد مردم ، درد نرسیدن به آرمان ها و اهداف در بر می گیرد ، دردهای اجتماعی او به انتقاد و اعتراض می انجامد. قیصر در اشعار خود (( درد)) را سرنوشت ناگزیر و محترم خویش قلمداد می کند و درد را خویشاوند خویش می نامد:

دست سرنوشت/ خون درد را/ با گلم سرشته است

پس چگونه سرنوشت ناگزیر خویش را رها کنم؟

...

درد نام دیگر من است/ من چگونه درد را صدا کنم؟!!  (امین پور، قیصر، 1391 :244)

نتیجه گیری

امین پور در اشعار خود محورهای موضوعی گوناگونی را مد نظر داشته است که در سیر تحول شعری او گسترش یافته است. بخش عمده ای از موضوعات شعری قیصر امین پور را اشعار اجتماعی- سیاسی در بر می گیرد که وجه اجتماعی آن بیشتر است. اشعار اجتماعی امین پور با واقع گرایی همراه است، الفاظ شعری غالبا نرم و تغزلی هستنند.او شاعری متعهد است و این تعهد اجتماعی در مجموعه ((درکوچه آفتاب)) بیشتر رخ می نمایاند. امین پور زبان مردم انقلابی است زبان مردمی که در روزهای تلخ وشیرین انقلاب زندگی می کنند. در دفتر هاب آغازین قیصر ((من)) اجتماعی شاعر پر رنگ تر و روح حماسی اشعار کاملا نمایان است. با پایان یافتن جنگ این لحن حماسی رفته رفته تبدیل به اعتراض و اندوه می شود و موضع گیری های اجتماعی شاعر    پخته تر می شود. در مجموعه های پایانی شاعر در خود فرو می رود و ((من )) اجتماعی او رفته رفته تبدیل به ((من)) شخصی می شوند که با درد و رنج همراه است. مرگ اندیشی و انتظار و یادمانه ها در اشعار او موج می زند، او شاعری انسان گرا است و مقوله انسان در اشعار او اهمیت ویژه ای دارد.

نگرش های سیاسی او نیز در طول این مسیر تغیر می کند او در آغاز مدافع سرسخت ایدیولوژی داخل نظام است اما به تدریج آرمان های انقلاب را از دست رفته می یابد و وزبان به اعتراض می گشاید و از خفقان وعدم آزادی شکایت می کند. اما اعتراض های او لحنی شاعرانه و نرم دارد. در این پژوهش قیصر امین پور را شاعری متعهد یافتیم که در اشعارش مسایل اجتماعی و سیاسی جامعه جایگاه ویژه ای دارد، او نسبت به جامعه و مردم خود متعهد است و درد مردم جامعه خود را فریاد می کند. قیصر سخنگوی مردم انقلابی است.

منابع و مآخذ

1. سعیدی کیاسری، هادی،(( سیرت مسیحائی قیصر)) روزنامه اعتماد (یادنامه ی قیصر امین پور) س 6، ش 1539، 23 آبان 1386، ص12 (22 آبان)

2. امین پور،قیصر (1391) مجموعه کامل اشعار ( چاپ نهم )تهران : انتشارات مروارید.

3. فتوحی،محمود،((نگاهی در آینه های ناگهان)) روزنامه همشهری، س 2، ش 505، 3 مهر 1373، ص 10

4. اقتصادی نیا، سایه- مرد وی بر کارنامه شعر قیصر امین پور، نامه فرهنگستان 09/4

5. پارسانسب، محمد، 1387، جامعه شناسی ادبیات فارسی ، چاپ اول.انتشارات ((سمت))

6. شاملو، احمد(1385)مجموعه اشعار ( چاپ هفتم) تهران: انتشارات نگاه

7. وحیدا، فریدون، 1388، جامعه شناسی در ادبیات فارسی چاپ دوم. انتشارات((سمت))

8. امین پور،قیصر (1391) مجموعه کامل اشعار ( چاپ نهم )تهران : انتشارات مروارید

9. امین پور، قیصر ، 1385ف شعر و کودکی ، تهران: انتشارات مروارید ، چاپ اول.

10. ابولقاسمی ، مریم و شهلا علیه پور ، بررسی جلوه های اندیشه در شعر قیصر امین پور ، مجله تاریخ ادبیات ، شماره 3/63

11. پارسانسب، محمد، 1387، جامعه شناسی ادبیات فارسی ، چاپ اول.انتشارات ((سمت))