بانوان در دوره صفوی، بهرغم محدودیتهای اجتماعی و فرهنگی، در زمینههای مختلفی در دربار و جامعه نقش مؤثری ایفا میکردند. اگرچه دربار صفوی به شدت تحت تأثیر مذهب و سنتها بود، اما زنان خاندان سلطنتی و اشرافی توانستند در حوزههای سیاسی، فرهنگی، و اجتماعی جایگاه ویژهای پیدا کنند. در ادامه، به برخی از نقشها و تأثیرات آنان میپردازیم:
۱. نقش سیاسی و مشاورهای
بانوان خاندان صفوی، بهویژه مادران و همسران شاهان، اغلب نقش مهمی در سیاست داشتند. آنها به عنوان مشاوران نزدیک شاه، بر تصمیمگیریهای کلان سیاسی تأثیر میگذاشتند. برای نمونه:
مهدعلیا (مادر شاه عباس): یکی از زنان قدرتمند دربار بود که تأثیر قابل توجهی بر سیاستهای شاه عباس داشت. او در مدیریت دربار و تنظیم امور اداری نقش کلیدی ایفا کرد.
همسران شاهان نیز گاه از طریق نفوذ بر شاه، سیاستهای دربار را شکل میدادند.
۲. حمایت از هنر و معماری
بانوان اشرافی و سلطنتی در دوره صفوی، حامی هنر و معماری بودند و گاه خودشان به ساخت و وقف بناهای عمومی مانند مساجد، مدارس، و کاروانسراها میپرداختند. این اقدامات نه تنها نشاندهنده علاقه آنها به امور خیریه بود، بلکه به تقویت نقش فرهنگی زنان در جامعه کمک میکرد.
برای مثال:
برخی از همسران شاهان صفوی بانی ساخت بناهای مذهبی و عمومی بودند که هنوز هم در تاریخ ایران ماندگار است. مانند، مدارس و مساجد..
مدارس: مدرسه "جدّه کوچک": مدرسه ای مشهور به مدرسه «جدّه کوچک» در داخل بازار بزرگ اصفهان وجود دارد که از سوی جدّه شاه عبّاس دوم و احتمالاً همسر شاه عبّاس اول و مادر صفی میرزا ساخته شده. تاریخ کتیبه سر در مدرسه، که با خط ثلث سفید بر روی کاشی لاجوردی و به قلم محمّدرضا امامی نوشته شده است، تاریخ سال 1056 ه.ق را نشان می دهد. اما تاریخ تنظیم وقف نامه سال 1057 ه. ق است.
مدرسه "نیم آورد": مدرسه دیگری که از دوران صفویان در بازار بزرگ اصفهان به یادگار مانده، مدرسه نیم آورد است. این مدرسه از مدارس زیبای این دوره است که هنوز پابرجا و مورد استفاده دانش آموزان می باشد. این مدرسه تزئینات زیبایی از کاشی و به ویژه گچ بری دارد که در نوع خود بی نظیرند.در اطراف سر در مدرسه، با خط ثلث سفید بر زمینه هایی از کاشی لاجوردی آیاتی از سوره «اخلاص» و «اسراء» نوشته شده. همچنین آیاتی از قرآن با خط بنّایی در سر در مدرسه دیده می شوند و نیز در داخل مدرسه و اطراف صحن و ایوان ها آیات و سوره هایی نوشته شده اند؛ از جمله در اطراف صحن مدرسه، تمام سوره «واقعه» و «اخلاص» با خط بنّایی معرق مشکی بر زمینه آجری ترسیم شده است. همچنین اشعاری در زیر گچ بری های مدخل مدرسه با خط نستعلیق مشکی، گچ بری شده اند.این مدرسه زیبا توسط بانویی به نام زینب بیگم، که همسر محمّدمهدی حکیم الملک اردستانی بوده، احداث و بر «طلبه علوم دینی اثنی عشری» وقف گردیده است. سال دقیق احداث بنا در کتیبه های مدرسه قید نشده است، اما وقف نامه مدرسه در سال 1113 تنظیم شده است. ظاهرا این خانم، که همراه همسرش، حکیم الملک، به هندوستان رفته بود، در این سال تصمیم می گیرد از اموال خود مدرسه ای در اصفهان احداث نماید. وی انگیزه خود را از احداث مدرسه به این شکل بیان می کند که خداوند در هر دوره ای از زمان برای تعلیم و تعالی بشر انبیا را فرستاده است «که در افاده علم الهی و افاضه اصول دین» بکوشند. بنابراین، «بر هر یک از سرمایه داران مواهب ایزدی از هر صنف ومقوله واجب ولازم است که موافق مقتضای مرتبه خویش،قیام به وظایف شکرگزاری» کنند. واقف نیز این شکرگزاری را با بنای مدرسه ای در دارالسلطنه اصفهان، که هنوز پابرجا و یکی از زیباترین نمونه های معماری است، به انجام رساند. واقف که بنابر شواهد در خارج از ایران به سر می برد، شخصی به نام حاجی محمّد رشیدی اردستانی را وکیل خود قرار داد تا بر اجرای کار رسیدگی کند. اما طبق اظهار وقف نامه، چون «مالی که علیا حضرت مشارٌالیها به او داده بود وفا ننمود، از مال خود قدری اضافه بر آن نموده» است. ساعتی آفتابی، که در واقع دو کاشی آبی رنگ است و در بالای دیوار مدرسه، حد فاصل دو غرفه تعبیه شده، ظهر کامل را نشان می دهد.
۳. مدیریت امور دربار
زنان دربار نقش کلیدی در مدیریت داخلی حرمسرا داشتند. حرمسرا نه تنها محل زندگی زنان شاه بود، بلکه یکی از مراکز مهم قدرت و نفوذ در حکومت محسوب میشد. دربار صفوی ساختاری پیچیده داشت که مدیریت آن به مهارت بالایی نیاز داشت و زنان در این زمینه نقش بسزایی ایفا میکردند.
۴. نقش در آموزش و فرهنگ
زنان خاندان سلطنتی و اشرافی اغلب از تحصیلات مناسبی برخوردار بودند و در گسترش فرهنگ و دانش نقش داشتند. آنها گاه به عنوان حامیان شاعران، نویسندگان، و هنرمندان عمل میکردند و از تولید آثار هنری و ادبی حمایت میکردند.
۵. ازدواجهای سیاسی
یکی دیگر از نقشهای مهم زنان در دوره صفوی، ازدواجهای سیاسی بود. ازدواج زنان شاهزاده با شاهزادگان و بزرگان قبایل یا کشورهای همسایه یکی از ابزارهای مهم برای ایجاد اتحادهای سیاسی و تقویت جایگاه حکومت بود. این ازدواجها به تحکیم روابط دیپلماتیک و کاهش تنشها کمک میکرد.
۶. نقش در امور خیریه
زنان دربار صفوی با انجام کارهای خیریه، مانند ساخت مدارس، مساجد، و بیمارستانها، در بهبود وضعیت اجتماعی جامعه مشارکت داشتند. این اقدامات علاوه بر تأثیر مثبت اجتماعی، جایگاه آنان را در تاریخ ماندگار کرده است.
با وجود این نقشهای مهم، زنان در دوره صفوی همچنان با محدودیتهایی مواجه بودند. ساختار اجتماعی و مذهبی آن دوره، دسترسی زنان به قدرت مستقیم را محدود میکرد. با این حال، زنان توانستند با استفاده از نفوذ غیرمستقیم خود، تأثیر قابل توجهی در بسیاری از حوزهها بگذارند. زنان در دوره صفوی، با وجود محدودیتهای اجتماعی، توانستند در سیاست، فرهنگ، هنر، و امور اجتماعی نقشهای مهمی ایفا کنند. آنها نه تنها در شکلگیری سیاستهای دربار مؤثر بودند، بلکه با حمایت از هنر و معماری، میراثی ماندگار از خود بر جای گذاشتند. بررسی نقش زنان در این دوره نشاندهنده قدرت و تأثیرگذاری آنان در جامعهای است که عموماً مردسالار تلقی میشد.