علم مانند هر معرفت بشری، واجد تحولات و فراز و فرودهای فراوانی است. پس علم، بسان تمام معارف بشری، تاریخی دارد و لذا نیازمند تاریخ نگاری است. اما تاریخ نگاری علم (Historiography of Science) استانداردها و قواعد روش شناختی خاصی دارد که مورخ علم برای نگارشِ یک تاریخِ علمِ «نزدیک به واقع» و معتبر، لاجرم باید خود را بدانها متعهد بداند. در اینجا بحث را حول سه محور اصلی مطرح می کنیم:
1. تاریخ نگاری استقراگرایانه 2. تاریخ نگاری قراردادگرایانه، و 3. رویکردِ بدیلی که می توان آن را «تاریخ نگاریِ مبتنی بر رویکرد عقلانیت نقاد» نامید. (این تقسیم بندی وام گرفته از کتاب جوزف آگاسی (Joseph Agassi) تحت عنوان «علم و تاریخ آن»[1] است.)
در واقع در این نوشتار، با بررسی دو رویکرد نخست، و تشریح حدود و ثغور، مبانی و انتقادات وارد بر آنها، رویکرد سومی پیشنهاد می شود که فاقد معایبِ دو رویکرد نخست بوده و خود واجد مؤلفۀ مهمی است که هر مورخی می تواند در تاریخ نگاری خود آن را بکار گیرد تا تاریخِ منقّح و معقولی عرضه کند.
یک ویژگی عمدۀ تاریخ نگاری استقراگرایانه این است که این رویکرد به لحاظ فلسفی و ملاحظات روش شناختی بسیار متأثر از فلسفۀ بیکنی است. به همین دلیل این رویکرد با نام استقراء گره خورده است و می توان آن را «رویکرد استقراگرایانه» نامید. در واقع «فرانسیس بیکن یکی از نخستین تحلیل گرانی است که مکتوباتی دربارۀ نحوۀ نگارش آثار علمی آغاز کرد.» (Agassi, p.21) رویکرد بیکنی به علم این است که در سیر تحول علم، متفکران و دانشمندان را میتوان به دو دستۀ روشنفکر یا متحجّر تقسیم کرد. و مورخ با توجه به یک چنین نگاهی است که تاریخ خود را می نگارد. متفکران حقیقیِ علمی نگر به امور واقع توجه می کنند و واقعیات را آنچنان که هست می بینند، سخن گزاف نمی گویند، دچار خرافات و گرفتار پیش داوری ها و بت های ذهنی نمی شوند. در مقابل، دستۀ دوم کسانی هستند که گرفتار پیش داوری هستند و به واقعیت ها توجه نمی کنند. این تقسیم بندی سیاه و سفید در این نوع تاریخ نگاری به وضوح دیده می شود.
به علاوه، در این رویکرد، مورخْ وقایع را بر حسب ترتیب زمانی مرتب می کند، و این ترتیب زمانی نیز مبتنی بر همان کتب درسیِ زمانۀ مورخ است. لذا کتب درسی عامل مهمی برای مورخی است که رویکرد استقراگرایانه را اتخاذ کرده است. البته از آنجا که این مورخان نمی خواهند صرفاً به گاه شماری بپردازد، قدری هم از زندگینامۀ دانشمندانِ تحت بررسی مطالبی بیان می کنند. قاعدتاً وقتی مورخ چنین قرائتی سیاه-سفیدی از تاریخ به دست می دهد، لاجرم خواننده با گزینشی از سوی مورخ مواجه است. به تعبیر دیگر، «بیکنی ها از ذکر همۀ عقاید خودداری می کنند، و صرفاً به واقعیت ها می چسبند.» (Agassi, p.30) فی المثل در این تاریخ نگاری اشاره ای به نظریۀ اختلال نیوتن (Newton’s perturbation theory) نمی شود، چراکه این نظریه متضمن این ادعاست که مدار سیارات کاملاً بیضی نیستند و باید تصحیحاتی در آن لحاظ شود. از دید این مورخان، دانشمندان در قالب های سیاه و سفید قرار دارند و کپلر در طیفِ سفید این دسته بندی قرار دارد که به حقایق دست یافته است و لذا چندان جالب و خوشایند نیست که با روایتی که عرضه می کنیم، شاهد آن باشیم که دستاوردهای او کمی بعد مورد مناقشه قرار گرفته است. زیرا کپلر کماکان باید به عنوان قهرمان علم همواره در صدرنشین باشد و ذکر نظریۀ اختلال نیوتن، قهرمان بودن این چهره را خدشه دار می کند. به عبارتی می توان گفت که رویکرد استقراگرایانه رویکردی «قهرمان پرور» است.
البته اینگونه نیست که در این رویکرد مطلقاً بر اشتباهات دانشمندان سرپوش گذاشته شود، البته اشاره ای بدانها می شود، اما این اشاره در جایی است که باید به دانشمند امتیاز مثبت و منفی داد. فی المثل مورخی به نام فلوریَن کَجوری (Florian Cajori) به گیلبرت به خاطر کشف میدان مغناطیسی زمین امتیاز مثبت می دهد، اما به خاطر اینکه قطب مغناطیسی زمین با قطب جغرافیایی آن یکسان نیست، ولی او آن را یکسان می پندارد، امتیاز منفی می دهد. (Agassi, p.127) چراکه بر اساسِ کتب درسیِ امروز این دو قطب کاملاً بر هم منطبق نیستند.
این ویژگی البته تبعاتی خواهد داشت: یعنی زمانی که کتب درسی تغییر می کنند، مورخ مجبور است که روایت خود را از ماجراهای تاریخی یکباره عوض کند و مطابق و متناسب با کتب درسیِ رایج، تاریخ خود را بازتدوین کند. فی المثل، فلوریَن کجوری در چاپ اول کتابِ «تاریخ فیزیک»[2] خود (در سال 1899) به همۀ کسانی که به الکترون اعتقاد داشتند، امتیاز منفی می دهد (ibid) به دلیل آنکه در آن زمان هنوز الکترون در کتب درسی مطرح نشده و کسانی که چنین عقایدی را مطرح دارند گویا به واقعیت ها اعتنایی نداشته اند و گرفتار خرافات شده اند و از مسیر علم منحرف شده اند. اما همین کجوری در ویراست دوم کتاب خود در سال 1929 به باورمندان به الکترون امتیاز مثبت می دهد. (ibid) به دلیل اینکه الکترون در آن زمان در کتب درسی وجود دارد و کاملاً مفهوم مقبول و جاافتاده ای قلمداد می شود. استدلال این مورخان این است که وفاداری به کتب درسی، اصل و مبنا است.
یا فی المثل اپتیک نیوتنی (Newtonian optics) را در نظر بگیرید. اواخر قرن 19 این نظریه فرضیه بافی و پیش داوری (prejudice) محسوب می شد. به دلیل اینکه در آن زمان نظریۀ موجی سیطره داشت. اما با ورود به قرن بیستم، نظریۀ ذره ای سیطره می یابد و حالا دیگر نظریۀ نیوتن فرضیه بافیِ خرافه آلودِ پیش داورانه در نظر گرفته نمی شود.(ibid) همانطور که ملاحظه می کنید، رویکرد استقراگرایانه به تاریخ، نگرشی ویگی به تاریخ دارد.
تا اینجا بر نقش عمدۀ کتب درسی در این نوع تاریخ نگاری انگشت تأکید گذاشتیم. اما جالب اینجاست که همواره اینطور نیست که تغییر در کتب درسی صرفاً باعث نگاشتن تاریخ علم شود. گاهی اوقات کتب درسی عوض نمی شود ولی همچنان کتابهای تاریخ علمِ جدیدی در همان بازۀ زمانی که کتب درسی عوض نشده و تحول بنیادینی رخ نداده، نگاشته می شود. زیرا این نوع تاریخ نگاری کارکردی چون برگزاری مراسم آئینی (ritual) دارد. این کارکرد آئینی (Ritualistic Function) در واقع یک نوع قهرمان سازی است: یعنی حتی زمانی که کتابهای جدیدی هم نوشته نشده، همچنان این آئین و مراسم بزرگداشت قهرمانان علم پا برجاست. (ibid, p.127-8)
می توان قاعدۀ رویکرد استقراگرایانه را در نگارش تاریخ بدین گونه صورتبندی کرد که آنها عمدتاً پرسش های خود را در ذیل سه پرسش اصلی مطرح می کنند: اینکه چه کسی چه چیزی را در چه زمانی کشف و ارائه کرده است. (ibid, p.131) و چون در این نوع تاریخ نگاری تأکید بر این است که باید به واقعیات و نه فرضیه ها نظر بدوزیم، توجهی به نظرپردازی های فلسفی وحتی آموزه های فلسفۀ علم نمی شود. مورخ صرفاً باید به دنبال این باشد که چگونه ایده ها را از واقعیات نتیجه بگیرد. در حالی که امروزه_ در پرتو نظریه های فلسفۀ علم_ می دانیم که ایده های علمی از واقعیت های علمی نتیجه نمی شوند و این تلقی استقراگرایانه پاک اشتباه است. ایده های علمی ابتدائاً حدس هایی هستند که ما آنها را به آزمون می گذاریم.
باری، تاریخ نگار استقراگرا به دلیل نوع فلسفه‌ای که اتخاذ کرده است، در تاریخ نگاریِ خود گرفتار سه نوع مشکل عمده میشود: (ibid, p.131)
(الف) مسائل وقایع نگارانه یا گاه شناختی (chronological problems)؛ (ب) مسائل ناظر به اولویّت کشف (priority problems)؛ و (ج) مسائل مربوط به مرجعیّت (authorship problems).
الف) مسائل وقایع نگارانه، مربوط به تاریخ گذاریِ رویدادها است. به همین دلیل تبیین مسائل مهم یا نادیده گرفته می شوند یا از چشم مورخ پنهان می مانند. مثلاً زمانی که جرج سارتون (George Sarton) دربارۀ نیوتن قلم میزند و با این واقعیت تاریخی مواجه می شود که نیوتن انتشار کتاب اصولِ (Principia) خود را به تعویق انداخت، توضیح و تبیینی برای آن ندارد: آیا مشکلات نشر کتاب عامل تعویق آن بوده؟ آیا مسائل علمیِ مندرج در کتاب اشکالاتی داشته؟ آیا مسئلۀ شخصی یا مالی نیوتن در آن دخیل بوده؟ پاسخ به همۀ این پرسش ها در گرو این است که ما باید دربارۀ تفکرات خود نیوتن اطلاعاتی کسب کنیم، و معضلاتی که نیوتن به لحاظ نظری با آن دست به گریبان بوده است، باعث شد که انتشار کتاب خود را به تعویق اندازد.
ب) مسائل ناظر به اولویّت نیز همین دشواری ها وجود دارد. فی المثل مشخص نیست که وقتی صحبت از قانون اینرسی (law of inertia) می شود، کشف این قانون را باید به چه کسی نسبت بدهیم: گالیله، دکارت یا هیچ کدام (همانطور که دوئم مدعی این مورد است)؟ (ibid, p.131) دلیل این امر آن است که در این تاریخ نگاری صورتبندی دقیق مسئله مشخص نیست و نظریات در طول تاریخ دچار تغییر و تحولات جزئی و کلان می شوند. مثلاً آینشتاین اینرسی را بر روی ژئودزیک (Geodesic) تعریف می کند، اما گالیله آن را بر روی حرکت دایره ای. بدتر از آن اینکه گالیله قاعدتاً بعد از کپلر باید به بیضی اعتقاد می داشت اما بدان معتقد نیست. یا شاید اینرسی ای که نزد دکارت و نیوتن روی خط مستقیم تعریف میشود مد نظر است؟! کدام مدل اینرسی مد نظر است که ما در پرتو آن، کاشف نظریۀ اینرسی را مشخص کنیم؟ به این ترتیب، تاریخ نگار استقراگرا، به دلیل این گونه مشکلات گاه مجبور می شود که بر اساس دریافتی که از کتب درسی دارد، حتی وقایع را قدری دستکاری کند تا با آن قالب های خودساختۀ او سازگار شود.
ج) مسائل مربوط به مرجعیّت: این مسئله را در نظر بگیرید که به چه دلیل باید برای برخی دانشمندان مثل لاوازیه و دالتون کماکان شأن و اعتبار و مرجعیتی قائل شد؟ علیرغم اینکه شهوداً می توان گفت آنها دانشمندان مهمی بوده اند، اما زمانی که از دید کتب درسی به آنها بنگریم، می بینیم که نظریۀ فلوژیستونِ لاوازیه و بسیاری از نتایج آزمایشگاهی که او استخراج کرده، طرد شده اند و حتی شاید بتوان گفت اصلاً نظریۀ معتبری از او بجا نمانده است. پس چرا اصلاً باید نام او را در تاریخ علم به عنوان یک شخص برجسته ذکر کنیم. شاید بتوان گفت که او تعریف عنصر را مطرح کرده بود، اما در پاسخ می توان گفت که این تعریف را بویل هم بیان کرده بود. یا ادعای دیگری مبنی بر اینکه لاوازیه اولین کسی بود که قانون بقای ماده (law of conservation of matter) بیان کرده بود. اما همانطور که می دانیم، صورتی از این قانون از عهد باستان یونان وجود داشته است. همینطور در خصوص دالتون. آیا اتمیسم او مهم است؟ اما آیا دموکریتوس و نیوتن و بویل قبل از او اتمیسم نبوده اند؟ نظریه های او نیز بر مبنای آخرین کتب درسی طرد شده است. حتی کارهای آزمایشگاهی او هم طرد شده است. پس در این باره چه می توان گفت؟ (ibid, p.132-3) در پرتو این قبیل مشکلات که می توان گفت این نگرش به تاریخ علم به لحاظ روش شناختی چندان موثق و معتبر نیست.
2. تاریخ نگاری قراردادگرایانه (Conventionalist Historiography)
این رویکرد در واکنش به رویکرد استقراگرایانه شکل گرفت. اگر فلسفۀ بیکنی بر رویکرد نخست سیطره داشت، در این رویکرد تلفیقی از نگرش کانت، دوئم و پوانکاره بر این رویکرد حاکم است. کانت به ما آموخت که نظریه ها مستقیماً از امور واقع نتیجه نمی شود و متفکرانی چون پوانکاره نیز بیان کردند که انتخاب میان نظام های بطلمیوسی و سایر نظام های رقیب، یک امر کاملاً تجربی نیست و عمدتاً مبتنی بر اصل سادگی صورت میگیرد. همچنین دغدغه هایی که خود دوئم برای پرهیز از اتکای پنهانِ تاریخ نگاری بر مؤلفه های قرون وسطی داشت، همگی در این تاریخ نگاری مؤثر بوده اند. این عوامل، تاریخ نگاری را به این سمت سوق داد که به جای اینکه نظریه ها را در مقولات «درست / غلط» یا «سیاه/ سفید» بازسازی کنیم، از ساختارهای ریاضی آنها سخن بگوئیم. این ساختارهای ریاضی مانند کشوهایی هستند که شواهد تجربی را می توان در آنها ریخت و اینکه در گزارش های تاریخی کدام کشو را به نظریه اختصاص دهیم کاملاً به انتخاب ما بستگی دارد و این انتخاب ها نیز عمدتاً بر اساس سادگی صورت می گیرد نه معیارهای مبتنی بر «صدق/ کذب» یا «درست/ نادرست».
لذا در این رویکرد تاریخ نگارانه که دوئم پایه گذار آن است، آنچه حائز اهمیت است، معیار سادگی و درجات سادگی است و این معیار سادگی نیز البته مطلق نیست. لذا مواجهه با خوب و بدِ مطلقِ استقرگرایان، در اینجا با نوعی پیوستگی (continuity) مواجه هستیم. پس در تاریخ علم از این منظر، رشدِ نظریه های ساده است و کار مورخ هم این است که وامداریِ قهرمانان علم را به پیشینیانِ خود نشان دهد (مثلا وامداری نیوتن به دکارت یا گالیله به قرون وسطی و ...). این نگرش به تاریخ علم، تاریخ را طوری نشان می دهد که نوعی پیوستگی در آن دیده شود. پس پیوستگی، ویژگیِ بارز این نوع تاریخ نگاری است.
پیوسته گرایان معتقدند که علم امروز تا حد زیادی وامدار علم قدیم است. به عبارت دیگر، این متفکران و دانشمندان قدیم بوده اند که بنیاد علم جدید را پی افکنده اند. کرومبی یکی از مورخان علم و از طرفداران تز پیوستگی- که هم به پیوسته گرایی فیزیک و هم نجوم اعتقاد داشت- می گوید انقلاب علمی در قرن هفدهم اتفاق نیفتاده است، بلکه علم در سیر تکاملی خود یک سیر خطی داشته است. مایر یکی دیگر از متفکرین و طرفداران این تز بر این عقیده است که علم سده میانه، چه از نظر مفهومی و چه از نظر جنبه های روش شناختی، بر علوم جدید تأثیر بسزایی داشته است و اینگونه نیست که علوم جدید بتواند به کل خود را از علوم قدیم جدا کند.
نکتۀ مهم در اینجا این است که وقتی در این رویکرد، مسئلۀ صدق و کذب کنار رفت، قاعدتاً متافیزیک هم کنار می رود، چون آن چه با متافیزیک تلائم و ربط وثیق دارد مسئلۀ صدق و کذب است. زیرا ما در متافیزیک به نحوی، به دنبال حقیقت و صدق هستیم. چون بنا به یک تقریر، ما در تاریخ، شاهد انقلاب های علمی ای هستیم که متافیزیک، نظریه های مبنایی و به طور کلی جهان بینی عوض می شود. اما زمانی که در این رویکرد قراردادگرایانه متافیزیک کنار گذاشته شد، مسلماً به جای گسست، شاهد پیوستگی خواهیم بود.
البته این نکته حائز اهمیت است که نمی توان همۀ مورخان را در این دسته بندی استقراگرایانه و قراردادگرایانه جا داد. یعنی مورخانی وجود دارد که از هر دو رویکرد، میتوان مولفه هایی در نگرش آنها دید. «پارهای مورخان علم که نه استقراگرا هستند و نه قراردادگرا، برخی ایده ها را از هر دو مکتب فکری پذیرفته اند، اما به شیوه ای التقاطی و نه سیستماتیک.» (ibid, p.153) مثلاً تاریخِ علمِ ویتاکر (E. T. Whittaker)، تاریخی استقراگرایانه با مؤلفه های قراردادگرایانه است. یا هربرت باترفیلد (Herbert Butterfield) در کتاب «مبانی علم نوین»[3] تاریخ نگاریِ قراردادگرایانه ای است با آمیزه ای از ملاحظات استقراگرایانه. (ibid)
رویکرد قراردادگرایانه می کوشد تا به نوعی پیوستگی را میان نظریه های سابق و لاحِق برقرار کند. اما این رویکرد به این پرسش پاسخ نمی دهد که چرا یک اندیشه را عده ای اختیار کردند و چرا در زمانی، توافق و اجماع بر سر نظریه ای صورت گرفته است. در این رویکرد، موقعیتِ بروز و ظهورِ مسئله (problem situation) شرح و تبیین نمی شود و مشخص نمی گردد که آیا مسئله ای جدید در موقعیتی جدید رخ داده است که منجر به یک راه حلِ متفاوتی از قبل شده است؟ اما از آنجا که این رویکرد دائماً به دنبال نشان دادن پیوستگیِ تاریخ است، و از طرف دیگر نیز نمی خواهد خود را درگیر جزئیاتِ پرتفصیل تاریخ کند و متون را به صورت دقیق و ظریف بخواند و به تحلیل آنها بپردازد، لاجرم این توصیف و توضیح دربارۀ تحول تاریخی مبهم و سربسته بیان می شود و این مورخان با سکوتی سرد از آن می گذرد. این مورخان نهایتاً نشان می دهند که تأثیری از اعصار گذشته وجود داشته است که باعث تحول اکنون شده است. اما این پیوستگی در تاریخ علم، برساختۀ خود مورخِ قراردادگرا است. اتخاذ چنین رویکردی، نقدپذیری را تقلیل می دهد. البته بر خلاف رویکرد استقراگرایانه این حُسن را دارد که می توان از نگاه گذشتگان به رویدادهای و نظریه ها نگاه کرد. در این رویکرد، خطا اهمیت خود را از دست می دهد و ما دیگر شاهد آن تحولات انقلابی نیستیم و همه چیز را به صورت پیوسته و انتخاب نظریه های ساده تر می بینیم.
3. تاریخ نگاریِ مبتنی بر عقلانیت نقاد (Critical Rationalist Historiography)
این رویکرد روش شناسانه، بدیلی برای دو رویکرد تاریخ نگارانۀ فوق است. این بدیل در حقیقت در نتیجۀ استفاده از آموزه های فلسفۀ علم شکل گرفته است. البته فلسفۀ علم مکاتب مختلفی دارد. اما آن چیزی که در اینجا مد نظر ماست و در کتاب آگاسی نیز بر آن تأکید رفته، عمدتاً آموزه های عقلانیت نقاد است. مهمترین چیزی که می توان در تاریخ نگاری علم از آن استفاده کرد، آموزه ای بسیار ساده و در عین حال بسیار مهم است: اینکه اندیشه ها و نظریه های ما دربارۀ عالم هیچ کدام موجّه، قطعی و مسلّم نیستند، بلکه همگی حدسی هستند و فرضیه هایی هستند که باید به آزمون گذاشته شوند.
حال اگر این نظریه های ما همگی فرضی و حدسی هستند، قاعدتاً نظریه های تاریخنگارانۀ ما نیز حدسی و فرضی هستند. یعنی همانطور که دربارۀ نظریه ها و فرضیه ها ذهن دانشمندان متأثر از پیش فرض ها و پیش داوری ها و مفروضات فلسفی و نظری اوست، در اینجا نیز تاریخ نگاری مورخ متاثر از پیش فرض ها و مفروضات پنهان و پیدای خلیده در ذهن اوست که در صورتنبدی او از تاریخ ریزش می کند. لذا ما با گزارش های تاریخی عریان سروکار داریم، بلکه با گزارش های تاریخی مورخ مواجهیم نه واقعیت های تاریخی. هیچ مورخی- و البته هیچ فردی- به واقعیت تاریخ آنچنان که رخ داده دسترسی ندارد و لذا هیچ معرفت تاریخی عریان و مطابق با واقعی نداریم. و لذا گزارش یا تبیین مورخ علم کاملاً خطاپذیر و نقدپذیر است.
اگر رویدادهای تاریخی را در بستر و زمینۀ تاریخی خود مورد ارزیابی قرار دهیم و موقعیت بروز و ظهور مسئله (problem situation) را در آنجا بازسازی کنیم_ که البته این بازسازی نیز حدسی است_ در این صورت می توانیم تلاش های خلاقانۀ دانشمندان را بهتر درک کنیم. لذا در این رویکرد جدید برای تاریخ نگاری، داشتن قوۀ تخیل تاریخی بسیار مهم است و مورخ باید واجد نبوغی باشد که بتواند بازسازی های تاریخی را در آن موقعیت مسائل ارائه کند. ما امروزه با موقعیت کنونی خود واجد مزیتی به نام وقوفِ بعد از وقوع (hindsight) هستیم. این وقوف پس از وقوع می تواند برای ما مفید باشد، از این حیث که می توان با استفاده از نظریه های امروز بفهمیم کجای نظریه ها و راه حل های قبلی خطا بوده است. لذا در عین تشخیص خطا، خطاها را به منزلۀ بی ارزش جلوه دادن فعالیت و کاوش کنشگران و دانشمندان در آن موقعیت خاص تاریخی نمی دانیم. در عین حال این وقوفِ بعد از وقوع به ما کمک می کند که برای بیان یک مسئلۀ تاریخی، مثلاً تحلیل اینکه اتر و ماجرای آن چه بوده است، بیشتر از یک حد خاصی وارد جزئیات نشویم و همین قدر که بدانیم فی المثل آینشتاین در کنارگذاشتن اتر تا چه اندازه از اندیشه های قبلی خود متأثر بوده، برای یک مسئلۀ تاریخی خاص کفایت می کند.
لذا با این رویکرد جدید نظریۀ فلوژیستون نه یک پیش داوری است (برخلاف رویکرد استقراگرایانه) و نه یک فرضیۀ غیرقابل انتقادی است که محدودۀ کاربرد بسیار کمی دارد و نظریه های سادۀ لاحِق، جایگزین آن نظریۀ سابق شده اند (بر خلاف رویکرد قراردادگرایانه). بلکه ما این نظریه را به چشم یک آموزۀ علمی قابل نقد می بینیم. لذا در این رویکرد حتماً باید موقعیت مسئله_ یا به تعبیر پوپر «منطق موقعیت کنشگران» (situational logic)_ را روشن کنیم. این منطق موقعیت البته متکی به اصل عقلانیت است: بدین معنی که کنشکران افراد نادانی نبوده اند، بلکه انسانهای هوشیارِ باذکاوتی بوده اند که برای حل مسائل خود، در موقعیت خاص خود، و در حد توان و امکانات موجود آن زمان، عقلانی و هوشمندانه عمل کرده اند. و کار مورخ حدس آن راه حل ها و بازسازی راه حل های آنهاست. در این بازسازی کشف محدودیتهایی که بر این کنشگران و شخصیتهای تاریخی حاکم بوده بسیار مهم است. کشف آنها است که برای ما توضیح می دهد که چرا بسیاری از کشف ها مدتها قبل صورت نگرفتند و چرا راه حل هایی که امروزه به ذهن ما می رسند در آن زمان به ذهن دانشمندان نرسیده اند.
در رویکرد قراردادگرایانه خطای گذشتگان ارزش و اصالتی نداشت. اما در این رویکرد اولاً خطا دارای ارزش است و بسیاری از خطاهای دانشمندان را باید به چشم افتخار نگریست، و ثانیاً با عینک نظریه های همان موقعیت تاریخی، فعالیت ها، کاوش ها و دستاوردهای دانشمندان را مورد بازسازی و ارزیابی قرار داد (نفیِ نگاهِ ویگی به تاریخ). به علاوه در این رویکرد نشان می دهیم که چرا یک نظریه در یک بستر تاریخی خاص قابل طرح نبوده است. مثلاً کوایره نشان می دهد که نظریۀ اینرسی گالیله در بستر نظام ارسطویی قابل طرح نبود و مدت ها به تعویق افتاد. آنقدر به تعویق افتاد تا اینکه متافیزیک ارشمیدسی و فهم رنسانس از نظام دینامیکی وارد قضیه شد و گذاری از آن متافیزیک و دینامیک ارسطویی به ارشمیدسی صورت گرفت تا اینکه این مفهوم و این نظریه در این بستر جدید قابل طرح و بسط گردید.
و نکتۀ آخر اینکه اولاً نه تنها هیچ روایت تاریخی، یک تاریخ نهاییِ مبتنی بر واقعیت نیست، بلکه بهتر است که مورخانِ بیشتری، در زمان های مختلف، و از منظرهای متفاوتی، تاریخِ یک دورۀ خاص و یک مسئلۀ خاص را بکاوند و آن را بازسازی کنند تا بدین طریق به روایت های تاریخی بهتری دست یابیم. در واقع همۀ این روایت های تاریخی به نوعی مکمل یکدیگرند؛ ثانیاً هر روایت تاریخی و هر بازسازیِ تاریخی قابل نقد است، چراکه آنها از جنس گزاره های تاریخی هستند، نه آنچه به واقع در تاریخ رخ داده اند؛ ثالثاً «کار مورخ نمره دادن به گذشته نیست، بلکه درک و فهمیدن آن است.»[4]
---------------------------------------------------------
*نوشتۀ فوق، مختصری از پژوهش نگارنده به همراه بحث ارائه شده توسط دکتر علیرضا منصوری، در حلقۀ پژوهشیِ گروه فلسفۀ علم پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است که در اردیبهشت سال 1400 برگزار گردید. بدیهی است مسئولیت هر گونه خطا و کاستی بر عهدۀ نگارندۀ متن است.
[1] . Science and Its History, A Reassessment of the Historiography of Science, Agassi, Joseph, 1963
[2] . Florian Cajori, History of Physics, First Edition, 1899
[3] . The Origins of Modern Science 1300-1800, Herbert Butterfield, 1965
مبانی علم نوین: (۱۳۰۰ - ۱۸۰۰)، هربرت باترفیلد؛ مترجم ی‍ح‍ی‍ی ن‍ق‍اش‍ی‌ص‍ب‍ح‍ی، ت‍ه‍ران: ش‍رک‍ت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۹.
[4]. «سرآغازهای علم در غرب»، دیوید سی.لیندبرگ، مترجم دکتر فریدون بدره ای، ص471، انتشارات علمی و فرهنگی، 1377.
