گردان ۱۵۱ دژ گردان پیاده زیرمجموعه لشکر ۹۲ زرهی اهواز از نیروی زمینی ارتش ایران بود،[۱] که در خلال جنگ ایران و عراق وظیفه حفاظت از جاده شلمچه به خرمشهر را برعهده داشت.[۲] گردان ۱۵۱ دژ در سال ۱۳۴۹ توسط نیروی زمینی شاهنشاهی ایران تأسیس شد.[۳] در روزهای نخست جنگ، این گردان یکی از معدود یگان‌های نظامی بود، که در برابر هجوم نیروی زمینی عراق قرار داشت[۴] و در نبرد خرمشهر، به مدت ۳۰ روز در برابر حملات لشکر ۳ زرهی و تیپ ۳۳ نیروی مخصوص عراق ایستادگی کرد و از خرمشهر دفاع نمود.
تاریخچه گردان دژ
گردان ۱۵۱ دژ خرمشهر در سال ۱۳۴۹ تأسیس شد. این گردان شامل ۵ گروهان؛ ۴ گروهان تفنگدار و یک گروهان ارکان بود، که بخشی از پوشش نیروی زمینی ارتش از خط مرزی شلمچه تا طلائیه را برعهده داشت و برای انجام این مأموریت به ۳۲ پاسگاه تقسیم شده بود. مأموریت این گردان در زمان درگیری، انجام عملیات تأخیری و حفظ خطوط مرزی به مدت ۴۸ ساعت بود. برای کنترل مأموریت این گردان، دو پاسگاه یا دو دژ مرکزی در نظر گرفته شده بود، که یکی از آنها در شلمچه و دیگری در کوشک مستقر بود. فاصله دژهای ۳۲ گانه از یکدیگر، سه کیلومتر و استعداد هر دژ ۱۴ نفر نیروی انسانی شامل دو نفر افسر یا درجه‌دار و ۱۲ نفر سرباز، که همگی خدمه تفنگ ۱۰۶ میلی‌متری و سلاح‌های موجود بودند. سلاح سازمانی هر دو دژ یک قبضه تفنگ ۱۰۶ و یک دستگاه تانک، همچنین سلاح سازمانی دژهای مرکزی علاوه بر حداقل دو قبضه تفنگ ۱۰۶، یک دستگاه تانک، یک قبضه خمپاره ۸۱ میلی‌متری و یک قبضه خمپاره ۱۲۰ میلی‌متری بود و برای هر دژ نیز یک قبضه تیربار کالیبر ۵۰ میلی‌متری اختصاص داده شده بود.
جنگ ایران و عراق
گردان ۱۵۱ دژ که بخشی از لشکر ۹۲ زرهی اهواز بود، در هنگام شروع جنگ ایران و عراق، وظیفه حفاظت از مرزهای ایران در استان خوزستان، حد فاصل شلمچه تا کوشک را برعهده داشت. در واقع راه زمینی اصلی که یگان‌های نیروی زمینی عراق قصد داشتند از طریق آن از نقطه مرزی شلمچه به سوی خرمشهر پیشروی و آن شهر را تصرف کنند، در محدوده استحفاظی و مأموریت این گردان قرار داشت.[۷]
مرز ایران و عراق از زمان حکومت محمدرضا شاه و بعد از عهدنامه ۱۹۷۵ الجزایر بین دو کشور، دارای یک دژ (نوعی خاکریز و استحکامات مرزی) بود، که در حد فاصل نیروهای ایران و عراق کشیده شده بود. این دژ به یک دژ مرکزی و دژهای فرعی تقسیم شده بود و مسئولیت دفاع از این دژها، برعهده گردان ۱۵۱ بود، که نیروهای آن در پادگانی به نام پادگان دژ مستقر شده بودند.[۸]
ارتش عراق که در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ حمله خود را برای اشغال خرمشهر آغاز کرد، با دفاع شدید نیروهای گردان ۱۵۱ روبه‌رو شد. این دفاع یک ماه تمام و تا ۳۰ مهرماه ۱۳۵۸ ادامه یافت. گردان دژ که با حمله لشکر ۳ زرهی و تیپ ۳۳ نیروی مخصوص عراق روبه‌رو شده بود و همزمان با توپخانه و نیروی هوایی عراق، گلوله‌باران و بمباران می‌شد، ۳۰ شبانه روز در برابر نیروهای عراقی جنگید و از محدوده گسترده نوار مرزی و از جمله جاده ۱۷ کیلومتری شلمچه به خرمشهر دفاع کرد، تا مانع ورود نیروهای عراقی به خرمشهر شود.[۹]
شدت درگیری گردان دژ با نیروهای عراقی در این ۳۰ روز چنان بود، که فقط در هفته اول جنگ، پنج بار فرماندهی این گردان به دلیل کشته یا مجروح شدن فرماندهان، تغییر کرد. نام آن پنج فرمانده که یکی پس از دیگری کشته یا مجروح شدند؛ سرهنگ جاموسی، سرگرد چهارمحالی، سرگرد شاهان، سروان کبریایی و ستوان گیوتاج بود، که این آخرین فرمانده در واقع پزشک گردان و افسر وظیفه بود، که در نبود فرماندهان بالاترش مجبور شد فرماندهی گردان را برعهده بگیرد. در این دفاع ۳۰ روزه از ۱۹ افسر گردان ۱۵۱ دژ، فقط یک افسر زنده ماند.
درگیری پیش از آغاز رسمی جنگ در خرمشهر
ه گفته ناخدا صمدی، اوایل بهار ۱۳۵۹، برای نیروهای ارتشی کاملاً آشکار و روشن بود که عراق به زودی جنگی را شروع می‌کند. در مجموع، حدود نود تکاور در خرمشهر، آبادان و اهواز مستقر بود. آنها در عین حفظ امنیت خرمشهر، در مرز و پاسگاه‌های مرزی در شلمچه و اطراف رودخانه کارون، به نیروهای ژاندارمری کمک می‌کردند. چندین مورد درگیری با نیروهای عراقی گزارش شد.[۱۰]
تکاوران مستقر در خرمشهر و اهواز، مرتباً گزارش تحرکات نیروی زمینی ارتش عراق (سنگربندی، استقرار تجهیزات و امکانات جنگی، جابه‌جایی نیروهای عراقی، جاده‌سازی منتهی به مرز ایران) را به ستاد نیروی دریایی و مقامات بالاتر گزارش می‌کردند. همه سران درجه اول سیاسی جمهوری اسلامی در تهران هم از این موضوع اطلاع داشتند. به گفته ناخدا یکم هوشنگ صمدی (فرمانده وقت گردان یکم تکاوران دریایی ارتش) با رصد مانور نیروی نظامی عراق در شمال خلیج فارس، نیروی دریایی به حالت آماده‌باش درآمده بود. با وجود گزارش‌هایی که برای تهران ارسال می‌شد، رهبر انقلاب و دولت موقت در این خصوص فعالیتی نمی‌کنند.
عباس امیر انتظام در این خصوص بیان می‌کند که سازمان اطلاعاتی ایالات متحده حداقل دومرتبه نسبت به تحرکات عراقی‌ها و عزمشان برای حمله به ایران هشدار می‌دهند، و این هشدار در جلسه ای با بازرگان و یزدی مطرح می‌شود اما آنها علاقه چندانی نشان نمی‌دهند چرا که آنها خود معتقد بودند از سطح تحرکات و تهدیدها آگاهند. همچنین ابوالحسن بنی صدر مدعی می‌شود حداقل دومرتبه خمینی را در جریان احتمال حمله عراق قرار داده که با بی میلی وی مواجه می‌شود.
حسینعلی منتظری در این خصوص از ترس کشورهای اطراف از انقلاب ایران و صدور انقلاب و بحث تلقی دخالت در امور آن کشور به روح‌الله خمینی می گوید و درخواست اعزام هیئت حسن نیت برای بهبود روابط را می دهد به‌خصوص که زمزمه‌های برخورد نظامی از سوی کشور عراق به گوش می‌رسید. و خمینی در در پاسخ می گوید که:
«نه‌خیر؛ ما می‌خواهیم دور کشور دیوار بکشیم.»
به گفته ناخدا هوشنگ صمدی، همزمان با کمک مالی و تسلیحاتی صدام حسین از جبهه خلق عرب، جهت خرابکاری در تأسیسات اقتصادی و زیربنایی کشور، امارات متحده عربی هم مدعی تصاحب سه جزیره ایرانی (تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی) بود. حتی کشتی‌های گشتی عراقی مستقر در خور عبدالله و شمال خلیج فارس، برای کشتی‌های ایرانی ایجاد مزاحمت می‌کردند.
باز پس گیری شهر
خرمشهر تا ۳ خرداد ۱۳۶۱ در اشغال نیروهای عراق باقی ماند و نهایتاً، با عملیات بیت المقدس توسط نیروهای ایران بازپس گرفته شد. آزادسازی خرمشهر در حقیقت از اهداف مرحله چهارم عملیات بیت‌المقدس بود. در ساعت ۲۲:۳۰ شامگاه شنبه، ۱ خردادماه ۱۳۶۱، مرحله چهارم این عملیات با اعلام رمز یا محمدبن‌عبدالله، از بی‌سیم فرماندهی قرارگاه مرکزی کربلا به واحدهای عمل‌کننده، با هدف آزادسازی خرمشهر آغاز شد.[۲۷] در پایان این نبرد علاوه بر پایان بخشیدن به ۱۹ ماه اشغال بخشی از حساس‌ترین مناطق خوزستان و آزادسازی خرمشهر، ضربه‌ای سنگین به توان رزمی و روحیه نیروهای عراقی وارد آمد.[۲۸] در جریان آزادسازی خرمشهر حدود ۱۶ هزار نیروی عراقی کشته و زخمی شدند و همچنین ۱۹ هزار نفر نیروی عراقی به اسارت نیروهای ایرانی درآمدند.
نبرد خرمشهر
تاریخ رویداد[۲۰][۲۵] ۳۱ شهریور شروع حمله عراق: حملات هوایی عراق به پاسگاه‌های مرزی، جاده شلمچه، جاده خرمشهر ـ اهواز و حاشیه رودخانه کارون. ۱ مهر ورود و استقرار تکاوران به آبادان و خرمشهر
تلاش عراق برای تصرف پاسگاه‌های مرزی خرمشهر و بمباران هوایی اسکله شماره ۷
۲ مهر بمباران هوایی، آتش شدید توپ‌ها و تانک‌های عراق، حرکت کماندوهای عراقی در جاده شلمچه به سمت پل نو، پیشروی نیروهای زرهی عراق از شمال سیل‌بند عرایض به سمت جاده خرمشهر ـ اهواز
اعزام گروهان یکم تکاور ارتش ایران به جاده خرمشهر-اهواز و در اطراف سد ارایض به فرماندهی ناخدا سوم فتح‌الله عسگری، مجروحیت دو تکاور طی ۴۸ ساعت درگیری و کشته شدن یکی از آنها. برگشتن گروهان یکم به اطراف جاده شلمچه به علت فشار زیاد عراق و آموزش نیروهای مردمی به وسیله تکاوران
۳–۴ مهر ورود عراق به خرمشهر از سه محور شمالی (جاده خرمشهر ـ اهواز)، شمال غربی (حد فاصل جاده اهواز ـ شلمچه) و غربی (جاده شلمچه)، تشدید آتش عراق بر پادگان دژ، تخلیه مهمات و اسلحه از آن، محاصره پادگان توسط تانک‌های عراقی، توقف گردان ۱۶۵ پیاده زرهی عراق، تخلیه دژها، حمله حدود ۱۵ فروند میگ عراقی به خرمشهر، تخریب بخشی از بیمارستان مصدق، درگیری اصلی در حوالی پاسگاه شلمچه، فشار عراق برای عبور از پل نو و ورود به خرمشهر با تانک و نفرات. مقاومت مردمی و مقاومت پاسداران و تکاوران. آزاد شدن پاسگاه شلمچه و عقب راندن عراق تا پاسگاه خودش و به اسارت گرفتن ۲۰ نفر از نیروهای عراق. ۵ مهر هجوم ارتش عراق از محور شمالی تا نزدیک پادگان دژ و از محور غربی
درگیری سنگین با عراق، عقب‌نشینی تاکتیکی ایرانی‌ها از شلمچه تا یک کیلومتری پل نو و آزاد کردن اسرای عراقی. مبارزه با جاسوسان و بازداشت افراد مشکوک و سارقین منازل
۶ مهر پیشروی نیروهای پیاده، مکانیزه و زرهی عراق از غرب تا شمال خرمشهر (از نزدیکی اروندرود تا نزدیکی رود کارون)
دریافت دستور به نیروهای ایرانی برای مأموریت برون‌مرزی و شناسایی و از کار انداختن محل استقرار رادار و سکوهای پرتاب موشک عراق در منطقه اروندرود.
۷–۸ مهر آتش سنگین عراق بر محورهای پل نو، پلیس راه، پادگان دژ، حرکت نیروهای زرهی عراق از شمال به سوی دوربند، تغییر خط سیر عراق از روی سد ارایض به سمت چپ و قطع کردن جاده خرمشهر به اهواز در بالای پاسگاه پلیس راه. پل زدن عراق برای عبور از کارون و رسیدن به بالای مارد.
درگیری تکاوران ایرانی با عراق به وسیله موشک تاو، تفنگ ۱۰۶ و خمپاره ۱۲۰ و آر پی جی. مصرف ۲۰ کامیون مهمات و عقب‌نشینی به علت آتشباری سنگین توپخانه عراق.
۸ مهر فشار عراق برای ورود به خرمشهر از محور شلمچه، جاده خرمشهر-اهواز، محور و سیل‌بند ارایض با تانک و نفربر. آتش سنگین توپخانه عراق بر پادگان دژ، درگیری شدید تکاوران و نیروهای مردمی با عراق. به آتش کشیدن دو دستگاه تانک و یک نفربر در حوالی در سنتاب و عقب‌نشینی پنج تانک از آن جا. درخواست از نیروهای هوایی برای کمک و عقب راندن بیش از ۳۰۰ تانک و نفربر بر اثر بمباران فانتوم‌ها و تعقیب و شکار نیروی زرهی عراق در حال عقب‌نشینی ۹ مهر عبور نیروهای عراقی از پل نو و ورود به محلات خرمشهر از جمله راه‌آهن. نخستین هجوم عراق به بندر و گمرک، پیشروی عراق در جاده شلمچه تا کشتارگاه، پیشروی عراق به سمت جاده خرمشهر-اهواز، پادگان دژ، رودخانه کارون و پلیس راه، بمباران هوایی عراق بر خرمشهر
دریافت ۲۰۰ قبضه آر.پی.جی از بوشهر و آموزش دادن نیروهای مردمی ایرانی برای استفاده از آنها در دسته‌های ۱۰ و ۲۰ نفری
۱۰ مهر حمله عراق از منطقه دوربند، تصرف پلیس راه، عقب نشینی عراق در این محور، درگیری نزدیک در خانه‌های پیش‌ساخته
موضع گرفتن نیروهای زرهی، مکانیزه و پیاده عراق از کشتارگاه تا صد دستگاه، آتش سنگین در فلکه راه آهن، درگیری در کشتارگاه. حمله به مدرسه دریابد رسایی، تلفات نیروهای مدافع خرمشهر.
۱۱ مهر محاصره خرمشهر از اروند تا کارون، تلاش عراق برای اشغال خرمشهر، پیشروی در محور بندر، تصرف مسجدی در محدوده بندر، حرکت نیروهای عراقی به سوی پادگان دژ و عبور از کارون. ۱۲ مهر شبیخون عراقی‌ها به پادگان دژ، سربریدن افسر حاضر در پادگان
انتقال توپخانه ایران از شمال خرمشهر به شرق کارون به کمک سروان اسفندیاری.
۱۳ مهر پیشروی عراق در محور بندر تا ساختمان هماهنگی بندر (سی.بی.اس) و پیشروی تا نزدیکی‌های پادگان دژ، بمباران و آتش سنگین توپخانه عراق بر خرمشهر.
تک شبانه به مقر لشکر ۳ عراق با ۳۰۰ تکاور و عقب راندن ۴ کیلومتری آنها
۱۴ مهر درگیری با نیروهای عراقی در کوی بندر و عقب راندن آنان از ساختمان هماهنگی بندر (سی.بی.اس) ۱۵–۱۷ مهر فشار و پیشروی عراق از سه محور بندر، جاده شلمچه و خانه‌های پیش ساخته، ورود لشکر عراق به دروازه خرمشهر و پیشروی تا مسجد نو (تعویض نیروی تازه‌نفس هر ۴۸ ساعت)؛ و دریافت یک قبضه هویتزر قدیمی و از رده خارج توسط مدافعین شهر. ۱۸ مهر ادامه پیشروی های عراق، پل‌زدن عراق روی کارون و رسیدن به تلمبه‌خانه مارد، اشغال جاده اهواز به آبادان، ورود گروهان ۱۲۰ نفره از کمیته‌های تهران و خروج آنها از شهر طی ۴۸ ساعت، نابودی و غارت صدها ماشین خارجی موجود در گمرک خرمشهر به وسیله نیروی عراقی، بمباران پادگان دژ ۱۹ مهر ادامه مقاومت مدافعان شهر، حوالی دوربند در محور شلمچه-خرمشهر و شمال پادگان دژ ۲۰ مهر درگیری‌های شدید در محور جاده شلمچه، راه‌آهن، کشتارگاه و گمرک. درگیری در کوی طالقانی تا شب و اشغال شبانه قسمتی دیگری از شهر. ۲۱–۲۲ مهر پیشروی نیروهای عراقی در محور بندر، درگیری‌ها در کشتارگاه، پادگان دژ و گمرک
اشغال بخش غربی شهر شامل پلیس راه و ساختمان‌های پیش ساخته تا ایستگاه راه آهن، ورود نخستین ستون نیروهای عراقی به کوی طالقانی
سقوط بندر، میدان کشتارگاه، میدان راه آهن (جانباز)، کشته و زخمی شدن ده‌ها تن از مدافعان
۲۳ مهر پیشروی دشمن از سه محور راه آهن، پلیس راه و گمرک، شبیخون عراقی‌ها به پادگان دژ
ورود یک گردان تکاور ۲۷۰ نفری از منجیل به آبادان برای جایگزینی با گردان یکم تکاور مستقر در خرمشهر و سه گروهان دریافر به آبادان با سلاح‌های سبک و رسیدن عراق به جاده آبادان-ماهشهر و اشغال آن.
۲۴ مهر ورود تانک‌ها و نفربرهای عراق به شهر، محاصره پلیس راه توسط تانک‌ها، ورود تکاوران و نیروهای عراقی به کوی طالقانی و تسلط بر بخش اعظم آن، اشغال پادگان دژ، اشغال بندر، اداره بندر، گمرک و راه‌آهن
اوج درگیری در خیابان ۴۰ متری، اضافه شدن تیپ شش زرهی به نیروهای هجومی عراق برای تصرف فرمانداری و تسلط بر پل خرمشهر-آبادان. انهدام ۹ تانک و ۱۲ نفربر عراقی با آر پی جی، جایگزین شدن پنج گردان تکاور به جای نیروی زرهی عراق و زخمی شدن ۲۰ تکاور ایرانی.
۲۵–۳۰ مهر تقسیم شدن تکاوران و نیروهای مردمی به گروه‌های پنج‌نفری و شکار تانک، درگیری شدید در محله‌های کشتارگاه، راه‌آهن، بندر، گمرک، خیابان ۴۰ متری، اطراف فرمانداری، کوی طالقانی و خیابان کمربندی به صورت تن به تن، ادامه مقاومت و درگیری‌های کوچه به کوچه و خانه به خانه
پیشروی نیروهای عراقی به فلکه آتش‌نشانی، خیابان‌های اطراف گل فروشی، خیابان آرش و عشایر و نبردهای خیابانی، بمباران هوایی شهر و زیر آتش گرفتن مسجد جامع توسط عراق
۱–۳ آبان حملات شدید عراق به شهر با توپخانه و موشک، آتش سوزی بازار، از دست رفتن دیگر نقاط شهر مانند خیابان آرش، خیابان عشایر، فرمانداری و ساختمان‌های مجاور
تسلط یگان‌های زرهی و پیاده عراق بر بخش شمالی پل خرمشهر و زیر آتش گرفتن آن
کمبود آذوقه، آب و مهمات و قطع ارتباط مدافعان با نیروهای پشتیبانی در آبادان
۳ آبان دستور شفاهی از طریق بی‌سیم برای عقب‌نشینی به ساحل شرقی رود کارون و تخلیه شهر ۴ آبان سقوط شهر و اشغال خرمشهر توسط عراق.
گرد آوری شده توسط سید امیر رضا موسوی نام استاد:علی اکبر حسنوند
دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز
