اسید سولفوریک در قرن نهم توسط شیمیدان ایرانی به نام زکریای رازی کشف شد. اسید سولفوریک نوعی اسید معدنی بسیار قوی است. این اسید با هر درصدی در آب حل می شود. اسید سولفوریک در گذشته به نام جوهر گوگرد معروف بوده است. رعایت تمام نکات ایمنی کار با اسید سولفوریک به هنگام مواجهه با آن امری ضروی می باشد.
اسید سولفوریک از اکسایش دی اکسید گوگرد در اتاق های سربی طبق روش خاصی تهیه می شود.
این اسید جزء مواد شیمیایی پرمصرف به شمار می رود. این ماده در واکنش های شیمیایی و فرآیندهای تولید سایر ترکیبات، کاربرد فراوانی دارد. عمده ترین استفاده آن در کارخانه های تولید کود شیمیایی، استخراج فلزات، سنتزهای شیمیایی، تصفیه پساب ها و پالایشگاه های نفت (تصفیه مواد نفتی) است.
خواص فیزیکی و شیمیایی اسید سولفوریک
مایعی شفاف، روغنی، بدون بو و بدون رنگ یا قهوه ای تیره که بستگی به درجه خلوص آن دارد، از جمله ویژگی های فیزیکی اسید سولفوریک محسوب می شود.
نام دیگر این ماده اسید باتری یا اسید الکترولیت است.
ثبت اسید سولفوریک در لیست مواد خطرناک
از آنجا که اسید سولفوریک توسط OSHA ثبت شده و در لیست EPA و AGGIH قرار دارد، در فهرست موادی که از نظر سلامت و جسمانی دارای خطرات خاص هستند هم قرار گرفته است.
استاندارد بهداشتی تماس مجاز
حداکثر تراکم مجاز اسید سولفوریک برای 8 ساعت کار از طرف AGGIH معادل 0/2 میلی گرم در متر مکعب هوا تعیین شده است.
خطرات بهداشتی واثرات سوء بر سلامتی انسان
راه های ورود
عوارض حاد
عوارض جانبی زیر(عوارض کوتاه مدت) بلافاصله و یا پس از مدت اندکی تماس با اسید سولفوریک ممکن است بر روی سلامتی فرد نمایان شود.
تماس تنفسی:
تماس با 5mg/3m آن باعث التهاب مخاط گلو و بینی، سردرد، عطسه، کاهش میزان تنفس یا ادم ریوی می شود.
استنشاق اسید سولفوریک می تواند باعث تحریک مخاط بینی و حلق شود، همچنین می تواند از طریق تحریک ریه ها بروز سرفه و یا تنگی نفس را در پی داشته باشد. در سطوح بالاتر در معرض بودن با این ماده می تواند باعث آب آوردن ریه ها (ادم ریوی) شود که یک حالت اورژانس پزشکی است و با تنگی نفس شدید همراه است.
نشانه های ثانویه بیماری شامل: آب آوردن ریه ها (ادم ریوی)، تنگی تنفس شدید، سیانوز، کاهش غیر طبیعی فشار خون، برونشیت یا آمفیزم می باشد. رعایت تمام نکات ایمنی کار با اسید سولفوریک می تواند فرد را در برابر این آسیب ها محافظت نماید.
تماس پوستی:
تماس های مزمن و حاد ممکن است باعث التهاب شدید، آسیب، سوختگی، درماتیت و تاول شوند.
تماس چشمی:
تماس مستقیم با بخارات آن باعث آسیب های شدید چشمی و کوری می شود.
تماس با بخارات آن باعث ورم ملتهمه ( کنژونکتیویت )، التهاب و تحریک و اشک ریزش می شود.
تماس گوارشی:
تماس گوارشی حاد با اسید سولفوریک باعث سوختگی شدید دهان و مری شده و آسیب های شکمی همراه با
استفراغ و اسهال خونی درپی دارد. در اثر تورم گلو می تواند باعث خفگی شود. غلظت های بالای اسید بلعیده شده، می تواند باعث سوراخ شدن مری و معده گردد.
عوارض مزمن
پس از مواجهه با اسید سولفوریک ممکن است عوارض مزمن (طولانی مدت) زیر بر روی فرد ایجاد شود و این عوارض حتی ممکن است برای ماه ها و یا سال ها پایدار باقی بماند. اسید سولفوریک می تواند باعث تحریک ریه ها شود. تماس مکرر با این ماده ممکن است به بروز برونشیت منجر شود که برای بیمار سرفه، خلط و یا تنگی نفس به همراه دارد.تماس مداوم با اسید سولفوریک در صورت عدم رعایت نکات ایمنی کار با اسید سولفوریک، می تواند باعث آسیب پایدار و برگشت ناپذیر ریه ها، آسیب به دندان ها و تحریک معده شود.
خطر سرطان زایی
مواجه شغلی با آن دسته از مواد اسیدی غیرآلی که حاوی اسید سولفوریک هستند، برای انسان سرطان زا محسوب می شود. بسیاری از دانشمندان بر این باورند، که هیچ مقدار خاصی را به عنوان حد مجاز و بی خطر از مواجهه با یک ماده سرطان زا نمی توان تعریف کرد.
اطفاء حریق
برای خاموش کردن آتش از مواد شیمیایی خشک استفاده کنید.
جهت اطفاء حریق هرگز از آب استفاده نکنید، چرا که با اسید ترکیب شده و باعث تغلیظ آن می شود که مخلوط حاصل به شدت واکنش پذیر بوده و بخار اسید سولفوریک و حرارت تولید می کند.
اطلاعات واکنش زایی
مواد ناسازگار با آن شامل: اکثر فلزات، اکسید فلزات، قلیاها، الکل ها، اکسید کننده های قوی و اسیدها هستند. اسید سولفوریک، حلال اکثر فلزات بوده و به شدت خورنده است.
در شرایط جوی گرم ممکن است اسید، فیوم ها و ذرات التهاب زا و اکسیدهای سمی سولفور در هوا آزاد شوند.
در کل، اسید سولفوریک ماده ای پایدار است و هیچ گونه پلیمریزاسیون خطرناکی ندارد.
اسید سولفوریک باعث اکسیداسیون، دهیدروژنه شدن و سولفوناسیون ترکیبات آلی می شود.
جهت رقیق ساختن اسید سولفوریک هرگز آب به اسید اضافه نکنید، چراکه باعث پاشش و جوشش اسید می شود. همیشه باید اسید را اندک اندک به آب اضافه کرد.
نگهداری و حمل و نقل اسید
روش انبار کردن: اسید سولفوریک باید در محل تمیز و با کف ضد اسید و با زه کشی خوب و تهویه مناسب انبار شود. از نور مستقیم خورشید دور نگه داشته شود. از مواد آلی، پودر فلزات، کرومات ها، کلرات ها، نیترات ها، اکسیدگراها و... دور نگه داشته شود.
سوداش، ماسه و آهک برای شرایط اضطراری باید در محل موجود باشد.
کنترل مهندسی: این ماده برای اکثر فلزات بسیار خورنده است. ظروف ممکن است گاز هیدروژن داشته باشد، بنابراین آن ها را با احتیاط بازکنید. از ابزارهای بدون روغن، تمیز و وسایل برقی ضد انفجار جهت بازکردن ظروف استفاده کنید. هیچوقت آب را به اسید اضافه نکنید.
اطلاعات مخصوص حمل و نقل: برای حمل و نقل باید برچسب ماده خورنده و با احتیاط حمل و نقل شود، نصب گردد. حمل آن باید با رعایت نکات ایمنی کار با اسید سولفوریک صورت گیرد. حمل ونقل اسید سولفوریک باید در مخازن فولادی انجام گیرد و تانکرهای حمل اسید باید مجهز به محل بارگیری (منهول) حفاظت شده مجهز به سرریز و درپوش مخصوص و مطمئن بوده و شیر فلکه تخلیه آن ها نیز مجهز به پولک کوری باشد. داخل تانکرها باید مجهز به صفحات موج گیر باشد.
ظرف حاوی اسید باید در محل خشک، خنک و دور از آفتاب نگهداری شود.درب ظرف اسید پس ازهر بار استفاده باید محکم بسته شود. ظرف حاوی اسید باید از عوامل اکسایش، قلیاها، فلزات، منابع گرمایی و منابع غذایی دور نگه داشته شود. محل نگهداری اسید باید مجهز به تجهیزات آتش نشانی باشد.
اقدامات اضطراری، کمک های اولیه
تماس های چشمی: اگر اسید با چشم تماس یافت، باید فوراً چشم ها و زیر پلک ها را با مقادیر زیادی آب شستشو داد. شستشو باید بدون توقف، حداقل به مدت 30 دقیقه ادامه پیدا کند و طی این مدت گهگاه پلک های بالایی و پایینی بالا کشیده شوند تا آب به زیر آنها برود و هر چه سریع تر بیمار به مرکز پزشکی رسانده شود. جهت جلوگیری از آسیب دائمی به چشم، سرعت در شستشو بسیار مهم است.
تماس های پوستی: در صورت ریزش اسید بر روی پوست بدن باید با حفظ خونسردی کامل در صورت جزیی بودن مقدار اسید با پنبه یا تنظیف آن را خشک کرده و سپس با مقدار زیادی آب شستشو داده و در صورت زیاد بودن اسید به سرعت لباس های آلوده را از بدن بیمار جدا کنید. فوراً منطقه تماس را با مقادیر زیادی آب و صابون بشویید و مصدوم را به سرعت به مرکز پزشکی انتقال دهید.
تماس های تنفسی: فرد را از محل مواجهه دور و به هوای تازه منتقل کنید، اگر تنفس بیمار قطع شده است تنفس های مصنوعی کمکی را آغاز کنید.اگر عملکرد قلب متوقف شده است، بیمار را احیای قلبی کنید. بیمار را به سرعت به یک مرکز پزشکی انتقال دهید.
تماس های گوارش: از شستشوی معده و ایجاد حالت تهوع خودداری کنید. به شخص بیهوش هرگز چیزی نخورانید و اسید را با مقدار زیادی آب یا شیر رقیق کنید. برای خنثی سازی شیر منیزیوم به وی بدهید.
آزمایش های لازم:
علاوه بر رعایت تمام نکات ایمنی کار با اسید سولفوریک، این آزمایش ها برای افرادی که مواجهه مکرر و یا تماس شدید با اسید سولفوریک دارند قبل از شروع به کار و نیز در فواصل زمانی منظم پس از اشتغال توصیه می شود:
معاینه منظم دندان ها: بر اساس مطالعات انجام شده اسید سولفوریک به مینای دندان ها صدمه وارد می کند، انجام آزمایش عملکرد ریه ها (اسپیرومتری) و گرفتن عکس ساده از قفسه سینه.
ارزیابی این بیماران باید شامل گرفتن یک شرح حال دقیق از علائم فعلی و قبلی آنها و نیز یک معاینه کامل باشد.
روش جمع آوری ضایعات ناشی از نشتی و ریخت و پاش
نشتی: برای نشتی های کوچک آنها را به محل از پیش تعیین شده ای ببرید. برای نشتی های بزرگ ضمن اطلاع به پرسنل ایمنی، محل را تهویه نمائید و در صورت امکان نشتی را مسدود (بلنک) کنید.
جمع آوری ضایعات: مواد نشت یافته را توسط شن و ماسه ویا مواد جاذب غیر قابل احتراق جمع آوری کرده ودر ظروف مخصوص قراردهید. شستن و ریختن آن به فاضلاب ها تولید گاز قابل اشتعال و انفجار هیدروژن می کند.
پیشگیری و حفاظت ویژه و نکات ایمنی کار با اسید سولفوریک
وسایل حفاظت فردی
در کارگاه و محل کار بهترین راه ایمنی کارگران استفاده از وسایل حفاظت فردی است. کارفرما باید محیط کار را در رابطه با مواد خطرناک ایمن سازد و آموزش های لازم در مورد خطرات و نحوه کنترل عوارض مواد شیمیایی به کارکنان و کارگران داده شود.
همچنین باید کارگران در مورد نحوه استفاده از وسایل حفاظت فردی توجیه شوند.
حفاظت پوستی: استفاده از لباس های حفاظتی آزمایشگاه معمولی مناسب.
حفاظت چشم: از تماس با چشم اجتناب شود. از عینک های حفاظتی دربرابر پاشش اسید استفاده کنید. در محیط هرگز از لنزهای چشمی استفاده نکنید.
حفاظت دست ها: از دستکش های حفاظتی مقاوم در برابر اسید ها استفاده کنید.
حفاظت گوارش: قبل و بعد از کار با این ماده دست هایتان رابشویید.
حفاظت تنفسی: از ماسک تنفسی مناسب استفاده کنید، قابل توجه است که استفاده غلط از ماسک ها خود می تواند منجر به صدمات جبران ناپذیری شود. استفاده صحیح از این تجهیزات نیاز به آموزش صحیح دارد. استفاده از ماسک هایی که کل صورت را می پوشاند، توصیه می شود.
در وسایل حفاظت فردی مورد کاربرد جنس پوشش های مورد استفاده بهتر است از PVC یا پلی ونیل کلراید باشد.
توجه: در موقع کار با اسید سولفوریک باید فرد مجهز به دستکش ضد اسید، عینک حفاظ دار، چکمه پلاستیکی و لباس کار ضد اسید باشد. همچنین باید تمام اقدامات پیشگرانه و نکات ایمنی کار با اسید سولفوریک را رعایت نماید.
هرگز آب را روی اسید نریزید، برای انجام عملیات رقیق سازی، بهتر است اسید را به صورت تدریجی اضافه کنید.
