با اعلام رسمی استانداری مشهد مشخص گردید که امسال بیش از پنج میلیون و ۲۰۰ هزار زائر در ایام پایانی ماه صفر عازم مشهد مقدس شدند. برای اینکه جایگاه و ارزش این عدد را درک کنیم، میتوانیم آن را با آمار سالهای گذشته مقایسه کنیم.
با بررسی گزارشات رسمی که آمار زائرین مشهد در دهه پایانی ماه صفر را اعلام کردهاند، متوجه سیر صعودی و روبهرشد آن میشویم به طوری که این رقم از حدود سه میلیون در سال ۱۳۹۵ به بیش از پنج میلیون در سال ۱۴۰۴ رسیده است. این ارقام و سیر صعودی آن در طی سالهای اخیر به حدی چشمگیر است که واکاوی آن میتواند حاکی از بینشها و نکات مهمی در حوزه سیاستگذاری فرهنگی باشد. برای انجام این بررسی از دانش روانشناسی اجتماعی و تغییر رفتار عمومی کمک میگیریم. به بیان ساده و در یک دیدگاه کلی، روانشناسان اجتماعی بروز یک رفتار را ما حصل دو دسته عوامل میدانند: ۱- عوامل درونی مانند احساسات و باورها که نگرش کلی ما پیرامون یک پدیده را شکل میدهند ۲- عوامل بیرونی مانند دسترسیها و موانع محیطی. با توجه به اینکه نگرش مثبت به زیارت و ارادت به حضرت رضا عليهالسلام برخواسته از انگیزه عمیق معنوی و فرهنگ مذهبی مردم ایران است و از سوی دیگر در زمینه ساخت ذهنیت عمومی مردم در قبال زیارت، نقطه عطف یا اتفاق شگرفی نداشتهایم که بخواهیم آن را نقطه عزیمت تحول در آمار زائرین مشهد عنوان کنیم، درنتیجه باید چرایی افزایش حدوداً دو برابری زائرین را در عوامل بیرونی دنبال کرد. به این معنا که تغییر و بهبود در شرایط محیطی و فرصتها منجر به ظهور نگرش مثبت مردم در رفتار زیارت و حرکت آنها به سمت مشهد مقدس شده است. کما اینکه اخبار خدماترسانی عمومی به زائرین در ایام پایانی ماه صفر و مشاهدات میدانی نیز چنین چیزی را تایید میکند.
حدود ده سال پیش اگر کسی میخواست در یکی از صحنها یا رواقهای حرم اندک زمانی را برای استراحت چشم برهمببندد، با تذکر فوری و جدی خدمتگزاران مواجه میشد و یا اینکه بهرهمندی از غذای حضرتی و اطعام در حرم، رویایی دست نیافتنی برای عموم زوّار بود. این وضعیت عملا چنین دیدگاهی را برای مردم به وجود آورده بود که حضور در مشهد و زیارت حضرت، منوط به اقامت در یک هتل یا حداقل مسافرخانه در شهر مشهد است. درنتیجه با توجه به قیمتهای بالای اقامتگاهها و هزینههای جانبی دیگر مانند غذا و حملونقل به حرم، عملاً شرایط برای بسیاری از خانوادههای کمدرآمد مساعد نبود و درواقع علیرغم انگیزه و شوق آنها به زیارت اما امکان آن در محدودیت قرار گرفته بود.
اما در طی سالهای اخیر که شروع آن را میتوان همزمان با حضور شهید رییسی در قامت تولیت آستان قدس رضوی دانست، رویکرد اداره حرم به تسهیل حداکثری زیارت برای زوّار تغییر یافت. در بلند مدت نتیجه این تغییر رویکرد، خود را در افزایش آمار زائرین نشان داد تا جایی که امسال شاهد دو برابر شدن تعداد زائرین نسبت به ده سال پیش بودیم. نمودهای این تسهیل زیارت را که امسال نگارنده شخصا شاهد بود به این فهرست است: ۱- افزایش امکان خواب و استراحت زوّار در صحنها، رواقها و پارکینگهای حرم ۲- توزیع گسترده، پرتعداد و بدون محدودیت غذا در حرم ۳- برپایی و معرفی محلهای مجهز اسکان صلواتی به همراه توزیع سه وعده غذای روزانه ۴- تسهیل برپایی موکبهای متعدد پذیرایی در اطراف حرم.
بخشی از این تغییر و تسهیلگری حاصل سیاستهای روادارانه و هوشمند اداره شهری و تولیت حرم بوده است، بخشی دیگر نیز متوجه اهالی خراسان رضوی و ساکنین استانهای همجوار در خدمترسانی به زوّار است. قطعاً عموم مشهدیها از گذشته تاکنون به زائرپذیری معروف و مفتخر بودهاند اما در طی سالهای اخیر با فراگیری موج حیرتانگیز اربعین حسینی، طی یک تعاطی فرهنگی بین مردم ایران و عراق، جنبههایی از زائرپذیری عراقیها در قالب برپایی موکبهای ساده و نوعی از پذیرایی و میزبانی زائران که شاخص اصلیاش سادگی و دوری از تکفّل است، به مردم ایران نیز منتقل شده و این مهم خودش را در میزبانی مشهدیها و سایر استانهای همجوار از زائرین حضرت رضا عليهالسلام، نشان داده است.
درنهایت ایجاد تغییرات محیطی، نگرانی و دغدغههای زائرین را در زمینه امکان و هزینههای زیارت کاهش داده است و با تسهیلگری و افزایش دسترسی، فرصت زیارت را به چند میلیون نفر بخشیده است. نکتهای که در این میان برای سیاستگذار اهمیت دارد، این است که بسیاری از مواقع نیاز به تغییر باور نیست بلکه صرف برداشتن موانع و تسهیلگری برای بروز رفتار کافیست.
