وجه تمایز عمده تحولات تاریخی انسان دوره عصر حجر جدید ( نوسنگی ) از دوره عصر حجر قدیم (پارینه سنگی) اهلی کردن دام، دانه و رهایی از دوره گردی برای شکار و توان گرد آوری آذوقه سالیانه با تلاش شخصی بود.او با گرد آمدن به دور یکدیگر به ایجاد جامعه روستایی و دستیابی و اشاعه روش های اصلی معماری با چوب ، آجر و سنگ گردید.
سیر تکامل تدریجی و شکوهمند معماری در عصر تمدن ها و حکومت های گوناگون در شرایط اقلیمی متفاوت و در تقابل با بلایای مختلف طبیعی در طول تاریخ ، توسط بشر به منظور تامین نیازهای متفاوت متنوع و روبه گسترشش و به دست توانا و اندیشه های نو و خلاقانه اش محقق گردید و هم او بود که برای دستیابی به تمنا ها و آرزوهای بلند سرگشته خویش ، نقش مخربی همچون بلایای طبیعی بر دست ساخته های خویش ایفا نمود که در این مقاله به شرح عوامل تاثیر گذار و مخرب توسط انسان پرداخته می شود .
?
عوامل طبیعی تاثیر گذار و تخریب کننده بر معماری از قبیل زلزله ، سیل ، طوفان ، گرد باد ، جا به جایی لایه های زمین آتشفشان ها و همچنین سایر موارد مشابه که خارج از اختیار بشر است می باشد که همواره انسان در صدد شناخت این عوامل و دستیابی به راهکارها و فناوری های جدید به منظور مقابله و اتخاذ تمهیدات پیشگیرانه جهت مصون بودن از آن در تلاش و کوشش است.
از جمله موارد مهمی که انسان به صورت عمدی و غیر عمدی موجب تخریب در بنا ها و سازه های ایجاد شده توسط خویش می گردد ، شامل :
1-جنگ
2-آتش سوزی
3-انفجار
4-تغییر کاربری
5- عدم مطالعات کافی در شناخت وضعیت و شرایط اقلیمی و موقعیت زمین
6-عدم برنامه ریزی ، امکان سنجی ، تدارکات و بهره گیری از نیرو های انسانی نا کار آمد
7-عدم شناخت عوامل آسیب گذار محیطی ، نگهداری و بازسازی و مرمت به موقع
8-عدم بهره گیری از استاندارد ها و دستورالعمل های مربوطه
9-بهره گیری از مواد مصالح نامرغوب (غیرکیفی) و ابزار آلات و تجهیزات نامناسب
10-عدم رعایت بند های 5 تا 9 فوق که موجب کاهش عمر مفید بنا ها و سازه های ایجا شده می گردد
11-عدم شناخت عوامل شیمیایی خوردگی ، فرسودگی ، عایق بندی و ایزو لاسیون های مناسب
12-عدم مطالعات ، طراحی دقیق شبکه های تاسیسات ، برق و سایر موارد تخصصی مورد نیاز و بهره گیری از ابزار و تجهیزات غیر استاندارد و نیروی انسانی نا کار آمد
13-سایر موارد
شناخت دقیق نیاز و کار بری مورد نظر از بنا و سازه هایی که قرار است در آینده ایجاد گردند از موارد بسیار مهمی است که می بایست در ابتدا تعریف دقیق آن صورت گیرد و متعاقبا” مراحل فاز صفر ،فاز یک، فاز دو ، فاز سه به همراه کنترل نظارت و مشاوره تخصصی به طور منظم و مطابق با جدول زمان بندی با رعایت استانداردها و دستورالعمل های مربوطه (مطابق با بند های 5،6،7،8،9،10،11،12 بخش عامل انسانی) طی گردد.
ب – بعداز ایجاد معماری ( بنا و سازه ها )
انسان در تقابل و ستیز با یکدیگر موجب تخریب محیط زیست خویش به انهای گوناگون می گردد که شامل:
– جنگ ، آتش سوزی ، انفجار ، حفاری ، سرقت و …..
تغییر نیاز بشر به موجب تحولات ایجاد شده ناشی از تغییر مداوم شرایط فرهنگی ، اجتماعی و فناوری های ابداع شده همواره تغییراتی را در محیط زیست خویش ایجاد می نماید که از جمله برخی از موارد مهم آن شامل :
– گسترش روستا ها ، شهرها ، بزرگراه ها ، فرود گاه ها ، ترمینال ها ، (شبکه های ارتباطی) ، صنعتی شدن (تبدیل شدن کار گاه ها ، واحد های صنعتی و خدماتی کوچک به کارخانجات ، مراکز صنعتی بزرگ و خدماتی گسترده )
– افزایش جمعیت ، تامین نیاز های گروه های سنی و جنسی متفاوت
– تغییر کاربری (تامین نیاز جدید) که موجب تخریب ، باز سازی ، گسترش و دگرگونی وضعیت محیطی قبلی می شود.
– عدم رسیدگی ، نگهداری و مرمت بنا ها و سازه ها
– تخریب به موجب تغییر کاربری محیط های مجاور و در معرض قرار گرفتن آلودگی های دما ، صوتی ، شیمیایی فرسودگی و ریزش لایه های زیرین پی ، حفاری و سایر موارد
هم اکنون برخی از موارد مهم فوق را در آثار های معماری گذشته به شرح ذیل می پردازیم :1
1-آثارمخرب ناشی از جنگ:
هر جنگ ویرانی، کشتار و آوارگی بدنبال دارد و هر عقل سلیم آغاز جنگ را برنمی تابد. میراث هر نزاع و جدالی در طول تاریخ بشر بجز عقب ماندگی اقتصادی، فرهنگی و سیاسی اجتماعی نبوده و امروز ابنای بشر با نگاه به گذشته در تلاشند تا از هر جنگ و نزاعی پرهیز کنند.
اما در این میان دفاع مقوله ای است از جنس دیگر و مسلماً هر ملتی که مورد تهاجم نظامی بیگانه قرار گیرد حق دارد تا از خود دفاع کند و این در مورد هشت سال دفاع مقدس مردم ایران نیز صدق می کند.
تاریخ ایران بیانگر آن است که این سرزمین زادچاه نخستین تمدنهای بشری است و مسلماً در سراسر این مرز و بوم آثار باستانی بسیاری از آن دوران پرافتخار بجامانده است.
وقوع جنگ تحمیلی بجز آنکه باعث تخریب بسیاری از شهرها و روستاهای کشور شد صدمات و لطمات بسیاری نیز به آثار باستانی این مرز و بوم وارد کرد.
وقوع جنگ تحمیلی و درگیری ۵ استان کشور سبب شد تا بخش بسیار زیادی از آثار باستانی این سرزمین آسیب دیده و تا مرز نابودی کامل پیش رود. حملات هوایی دشمن و همچنین حمله توپخانه ای به شهرهای مرزی عمده خسارات را به این آثار و ابنیه وارد نمود تا آنجا که «خانه معتمد وزیری» در شهر سنندج دچار پنجاه درصد تخریب شده و نهایتاً از آن بنا امروز فضای سبز جامانده است.
در استان آذربایجان غربی تپه تاریخی ربط مورد بمباران قرار گرفته و آسیب دیده است. همچنین قلعه تاریخی سنیگان در شهر اشنویه در اثر حملات هوایی دشمن بطور کامل تخریب شده است.
استان کرمانشاه نیز از این حوادث تلخ جان سالم بدر نبرد و در طول ۸ سال دفاع مقدس بنای عمارت خسرو در قصرشیرین، بنای چهارقاپی، کاروانسرای عباسی که متعلق به دوره صفوی است و بنای تاریخی بان قلعه در قصر شیرین تا مرز تخریب کامل آسیب دیده است.
در شهر کرمانشاه نیز خانه صادرم الدوله، تکیه معاون الملک و تکیه بیگلربیگی از گزند دشمن در امان نماند.
مناطق باستانی و بناهای تخریب شده در استان ایلام شامل قلعه والی در شهر ایلام، قلعه پوراشرف دره شهر در روستای شیخ مکان و قلعه گنجانچم در نزدیکی شهر مهران از جمله این مناطق است.
– خسارات جبران ناپذيري بر مسجد جامع اصفهان بر اثر حمله موشکي عراق وارد شده و از جمله ضلع جنوب شرقي مسجد که به بازار متصل مي گردد خراب شده است.
– بيش از 150 موشک که هر يک حاوي 700 تا 800 کيلوگرم مواد منفجره قدرتمند بوده و صدها خمپاره، ساختار قديمي شهر دزفول را ويران کرده است. قريب نيمي از بخش قديمي شهر دزفول نابود شده و ديوارهاي مسجد جمعه که ارزش باستاني دارد نيز فرو ريخته است.
شوش که از نظر باستان شناسي اهميتي استثنايي دارد، صدمات وسيعي ديده است. خسارات وارد شده به بناهاي تاريخي، مقبره دانيال نبي، قلعه شوش، موزه و منطقه حفاري هاي باستان شناسي بسيار تأسف آور است؛ از جمله، تمام شيشه ها و نيز ظروف سفالين در محوطه دروني بناي قلعه شوش خرد شده است.
– خسارات مهمي به بقعه مذهبي امامزاده عبدالله، حصار سلاسال، پل تاريخي واقع بر روي رود دز در شهرستان شوشتر وارد شد محوطه باستانی ایران کرخه، تپه های دوسلق، تپه باستانی فکه، تپه های باستانی ام دبس، محوطه باستانی چغازنبیل، بنای تاریخی کوشک حمیدیه، قلعه باستانی شوش، قدمگاه حضرت ابراهیم خلیل و… در استان خوزستان از دیگر آثار باستانی است که در طول هشت سال دفاع مقدس تخریب شده است.در کرمانشاه مسجد جامع، تکيه بيگلربيگي و تکيه معاون الملک در اثر حملات موشکي و بمباران هاي مکرر خسارت ديده است.
2-آثار مخرب ناشی از حفاری های غیر مجاز:
: همواره بشر در طول زمان به عنوان اولین عامل آسیب رسان به آثار پیشینیان خود معرفی شده که این در مورد آثار خشتی به علت ناپایدار بودن مصالح آن همیشه بیشتر نمود داشته است .
تخریب آثار تاریخی منفرد و نیز بافت کهن شهرها در راستای توسعه شهري و نیز ساخت وسازهای جدید حاصل از افزایش گرايش نسل نو به زندگی مدرن، و هم چنین پدیده هولناک واندالیزم یا هنرستیزی ، همگی از آثار و عوامل تخریب انسانی محسوب می گردند. اما یکی از مهم ترین نوع از آسیب های دست بشر آسیب های ناشی از حفاظت و مرمت های غلط می باشد. این گونه آسیب را بدون اغراق می توان مخرب ترین آسیب انسانی دانست. استفاده از تکنیک و روش اشتباه مرمتی و یا مواد و مصالح نامرغوب درمرمت علاوه بر اتلاف هزینه سنگین ، یک اثر تاریخی را در مقابل عوامل آسیب رسان درونی و بیرونی شکننده تر می کند.
الف). ارگ بم :
بخش عظیمی از تخریب ارگ بم در زلزله سال 83 مربوط به بخش های مرمتی این بنای سترگ و با شکوه می باشد. در زیر به ذکر مثالی دیگر می پردازیم:
ب ).قلعه تاریخیچوار قلا:
قلعه تاریخی چوار معروف به قلا در 12 کیلومتری غرب شهر چوار و 2 کیلومتری شهر ایلام بر سر راه چوار به نواحی مرزی با کشور عراق واقع شده است. مجموعه بناهای این دژ بر فراز و دامنه های ناهمواری که حدود 3 متر از دامنه های پیرامونی ارتفاع دارد ساخته شده است. زمین های کشاورزی با کشت دیم جهات شمال و شرق این قلعه را تشکیل می دهد. رودخانه قلا در جنوب آن جاری است و در غرب آین اثر باستانی یک پرتگاه طبیعی است. این قلعه به صورت دژی مستحکم ساخته شده است و شامل سه قسمت است: بنای اصلی قلعه دیوارهای جانبی و دیوارهای بلندی که از راس تپه تا سطح زمین هایی که به نظر می رسد همانند سایر قلعه های محدوده غربی زاگرس کاربرد نظامی داشته است. موقعیت قلعه و سبک معماری بنا این نظر را تقویت می کند. این اثر مهم تا کنون مورد بررسی و کاوش علمی قرار نگرفته است. مدیریت میراث فرهنگی استان اخیرا نسبت به شناسایی و مستندسازی آن اقدام نموده است که قدم آغازین در جهت بررسی و پژوهش علمی آن تلقی می گردد. برخی نویسندگان محلی در نوشته های خود از این قلعه و موقعیت آن مطالب اندکی ارائه داده‌اند. شواهد فرهنگی به جای مانده از این اثر نشان می دهد که احتمالا دراواخر دوره تاریخی و قرون اولیه اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است.مواد اصلی بکار رفته در برپایی آثار بنای قلعه، قلوه سنگ ها و لاشه سنگ های محلی و ملاط گچ می باشد. نمای دیوارها که با این مصالح ساخته شده، ساده است و دارای اندود نیست اما دیوار اتاق ها که فقط قسمتی از آنها باقی مانده دارای اندود گچ می باشد. بررسی گزارش های باستان شناسی نشان می دهد که تکه های شیشه به رنگ سبز روشن و از سطح تپه به دست آمده است که از نظر نوع و قدمت قابل مطالعه است. در تمام سطح و دامنه‌های تپه و نیز زمین‌های پست پیرامونی تکه‌های سفال دیده می‌شود که عمدتا چرخ‌ساز و معدودی از آنها دست ساز می‌باشند. سفال‌های پشت قلعه در اندازه‌های ظریف، متوسط و خشن طبقه‌بندی می‌شوند. اکثر سفال‌ها بدون لعاب بوده و دارای پوشش گلی است. رنگ سفا نخودی و آجری و پخت بعضی از سفال‌ها ناقص بوده است. از نظر تزیین دو نوع سفال بر روی تپه‌ها دیده می‌شود؛ یکی ساده و دیگری منقوش. نقوش تزیینی عبارتند از: نقوش کنده‌کاری شده ترکیبی، نقوش کنده‌کاری شده نواری در دور ظروف و نیز نوعی نقوش تزیینی فشاری بر روی سفال دیده می‌شود. شاموت سفال‌ها شن و ماسه و نرم ومواد گیاهی بوده است. یکی از عوامل تخریب این بنای تاریخی-فرهنگی مهم، فرسایش‌های طبیعی مانند رشد گیاهان و درختان، نفوذ رطوبت، تغییر دما و بارش‌های سالیانه است. عامل مهم دیگر تخریب و فرسایش این محل حفاریهای غیر مجاز می‌باشد که بخصوص بر فراز تپه و در محدوده تپه اصلی مشاهده می‌شود. این بنا جزء قلاع مسکونی-نظامی می‌باشد و این امر را می‌توان از روی خرابه‌های باقی مانده از دیوارهای اتاق‌ها و همچنین از روی باروها و برجهای نگهبانی آن به خوبی مشاهده کرد. آثار فرهنگی سطح تپه، وسعت و گستردگی بقایای معماری و نوع صالح بکار رفته نشان می‌دهد که احتمالا این بنا متعلق به اواخر دوره تاریخی و اوایل دوره اسلامی است. البته در مورد قلعه چوار به جز چند منبع محلی، اطلاعات دقیقی در دسترس نیست و در منابع تاریخی به آن اشاره نشده است
پ). مقبره کورش کبیر:
طی یک عملیات حفاری غیرمجاز توسط قاچاقچیان آثار باستانی پلکان محوطه ی مقدس مقبره کورش کبیر در پاسارگاد ویران شد.این کار برای بدست آوردن نقشه گنج صورت گرفته است که افراد مجرم با پتک های سنگین بخشی از پلکان محوطه ی باستانی را ویران کردند
3-اثرات مخرب ناشی از احداث سد:
الف). سد سيوند :
آب گيری سد سيوند در تنگه بلاغی ، نگرانی‌هایی را در دل ايران دوستان دامن زده است ، چرا كه:
– سست بودن خاك منطقه می تواند زمينه را برای آسيب رسانی به پی سازه‌های دشت پاسارگاد (كاخ بارعام، كاخ دروازه، كاخ اختصاصی ، گور كمبوجيه ، تل تخت … و به ويژه آرامگاه كورش) آماده سازد.
– رطوبت ناشی از درياچه سد در درازمدت بر زیست بوم منطقه تأثير گذاشته و با پديد آوردن و رشد دادن گياهان مخرب بر روی آثار موجود، اثرات ويران گری بر همان سازه‌ها و همچنین نگاره‌های نقش رستم و نقش رجب و حتی با تردید عنوان می شود، تخت جمشيد – خواهد داشت.
– و اما خود تنگه بلاغی نيز به دليل عبور عشاير منطقه و مسیر كاروان رو تاريخی ، جاده شاهی ـ معروف ترين و كهن ترين جاده بين‌المللی جهان ـ و آثار بسيار ارزشمندی چون بقايای معماری ، اشيا و گورهای باستانی متعلق به 7 هزار سال پيش تاكنون و وجود پوشش‌های گياهی و زمين‌های كشاورزی از اهميت به سزایی برخوردار است و به ويژه مهم ترين منطقه باستان شناسی برای شناخت عهد هخامنشی و صنايع توليدی آن عهد است. تاكنون برخی از كوره‌های فلزريزی عهد داريوش بزرگ را به دست آورده‌اند. هم‌چنين از آنجا كه عمده حقوق غیر نقدی كاركنان دربار هخامنشی را جو و شراب تشكيل می داده است ، كارگاه‌های شراب گيری پرشماری در تنگه بلاغی به دست آمده است. نيز گورستان‌های وسیعی كه خود برای جامعه شناسی و انسان شناسی هر دوره‌ای بسيار ارزشمند هستند در اين دشت قرار است به زير آب روند.
درواقع برخلاف مناطقی هم چون ميان رودان (بين‌النهرين) كه ساليان درازی است خاك برداری از مناطق مسكونی عهد باستان در آنها انجام شده و از آن طريق ، اطلاعات وسیعی درباره نوع معماری ، تقسيم فضاهای خانه‌ها، كاركرد قسمت‌های مختلف خانه‌ها هم چون آبريزگاه و آشپزخانه و نوع زيرساخت‌هایی هم چون شالوده‌ها و نيز شبکه پساب در اين مناطق به دست آمده ، مرودشت و دشت مرغاب اين گنجينه‌های اطلاعاتی را تا زمان ما در سینه خود حفظ كرده‌اند: دو غار كه سكونت گاه انسان‌های دوره پارينه سنگی ـ ده هزار سال به قبل ـ بوده‌اند، كوره‌های ذوب فلز و كوره‌های 7500 ساله سفال گری دهكده‌ای متعلق به دوره هخامنشی ، دو گورستان بزرگ دوره اشکانی ، 7 كيلومتر مرز سنگی (ديوار دفاعی) مربوط به همين دوران ، گورستان و روستای 9 هكتاری ساسانی ـ اسلامی ، گورهای سنگی دوره‌های فرمانروایان محلی فارس (خرقه داران) بخشی از یکی از شگفتی های سازه‌های آبی ، … و تنها بخش بازمانده از راه شاهی. که با احداث سد از بین خواهد رفت.
ب). سد کارون 3 :
نمونهء دیگر آبگیری سد عظیم کارون 3 که حجم آن 15 برابر سد امیرکبیر (کرج) است آغاز شد و همزمان با آن بخشی عظیمی از آثار تاریخی و محوطه باستانی خوزستان به زیر آب خواهد رفت .
4-اثرات مخرب ناشی از آتش سوزی:
الف). تخت جمشید :
مجموعه ای از کاخهای بسیار باشکوهی است که ساخت آنها در سال ب512 قبل از میلاد آغاز شد و اتمام آن 150 سال به طول انجامید.تخت جمشید در محوطة وسیعی واقع شده که از یک طرف به کوه رحمت و از طرف دیگر به مرودشت محدود است . این کاخهای عظیم سلطنتی در کنار شهر پارسه که یونانیان آن را پرسپولیس خوانده اند ساخته شده است .
ساختمان تخت جمشید در زمان داریوش اول در حدود 518 ق . م ، آغاز شد
اسکندر مقدونی در یورش خود به ایران در سال 331 قبل از میلاد، آنرا به آتش کشید. تاریخ نگاران در مورد علت این آتش سوزی اتفاق رای ندارند. عده ای آنرا ناشی از یک حادثه غیر عمدی میدانند ولی برخی کینه توزی و انتقام گیری اسکندر را تلافی ویرانی شهر آتن بدست خشایار شاه علت واقعی این آتش سوزی مهیب میدانند.
نکته ای که سخت غیر قابل باور می نماید این واقعیت است که این مجموعه عظیم و ارزشمند هزاران سال زیر خاک مدفون بوده تا اینکه در اواخر دهه1310خورشیدی کشف شد.
تخت جمشید در 57 کیلومتری شیراز در جاده اصفهان و شیراز واقع شده است
ب ). کاخ سوخته:
کاخ سوخته واقع در شهر سوخته، دوره 3200 قبل از میلاد است.
شهر سوخته در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل – زاهدان واقع شده و پنج هزار سال قدمت دارد.
این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته اند.
این شهر از بزرگترين پایگاه های تجارت بین المللی در منطقه نیز بوده است.
محوطه باستاني شهر سوخته با ۱۵2 هکتار وسعت، یكی از مهمترين محوطه هاي پيش از تاريخي در ايران است كه پس از 8 فصل كاوش مداوم در اين منقطه هنوز ناگفته ها و سوالات بسياري درباره اين منطقه وجود دارد
5-اثرات مخرب ناشی از راه سازی:
عملیات راه سازی از جمله عملیاتی است که می تواند باعث تخریب گردد، به همین منظور باید اقدامات اولیه و ایمنی کار حتما رعایت شود . به عنوان دشت مغان که در غرب دریای خزر و در شمالی ترین ناحیه اردبیل قرار دارد به گفته کارشناسان و مسئولان میراث فرهنگی استان اردبیل در چند سال اخیر دهها اثر باستانی این منطقه توسط بولدزرهای از بین رفته است .
6-اثرات مخرب ناشی از گسترش بناها:
گاهی اوقات گسترش بناها خود باعث ویرانی آنها می شود و اثرات مخربی به جا می گذارد،برای مثال اقدامات تولیت آستانه امامزادگان عبدالعظیم حسنی، حمزه و طاهر (ع) برای گسترش ساختمان حرم ـ كه با توجه به ازدیاد زائران یك ضرورت تلقی می‌شده ، عملا به دگرگونی شدید و تغییر ماهیت بافت تاریخی حرم به عنوان مجموعه‌ای غنی از آثار سده سوم تا چهاردهم هجری قمری، انجامید است.
به ویژه مقابر موجود در حرم كه مدفن مفاخر بزرگی چون ابوالفتوح رازی (مفسر بزرگ شیعه)، میرزا ابوالقاسم فراهانی (صدر اعظم مقتول محمدشاه قاجار)، قاآنی (شاعر سده سیزدهم)، بدیع‌الزمان فروزانفر (ادیب برجسته معاصر)، ملاعلی كنی (از علمای متأخر قاجار)، امیری فیروزكوهی (شاعر معاصر) و… است، ضمیمه ساختمان حرم شده و ماهیت آن به عنوان یكی از ارزشمندترین مجموعه‌های آرامگاهی تهران از میان رفته است. آنچه بر جای مانده، اسامی حجاری شده مفاخر مذكور، بر سنگ‌های كف حرم است كه هیچ تناسبی با مقام نامداران دیانت، فرهنگ، ادب و هنر ایران ندارد.
در اینجا به بررسی اجمالی آثار مخرب انسان بر معماری گذشته پرداختیم ،گر چه این تخریب در معماری معاصر نیز یافت می شود و انسانی که با دست خویش می سازد پیش قدم برای ویرانی آن می شود، اما به دلیل اهمیت و ارزش بی اندازه آثار معماری گذشته ، به بررسی آن پرداختیم ،تا یاد آور شویم که میراث به جای مانده از این مرز و بوم را به دست خویش ویران کرده ایم، میراثی که هویت تاریخی و ملی ماست، آنچه که امانتی است ، تا آن را به آیندگان بسپاریم،و این سئوال در ذهن آیندگان نقش خواهد بست که چرا گذشتگان ویران کردند؟ چه بسا با این ویرانی گذشته و هویت خویش را نابود کردند،و هنگامی که هویت از دست رفت، بودن معنایی ندارد.
