در این مجال به بررسی تاریخچه سفال و سرامیک در ایران از حدود 10 هزار سال ق.م. تا کنون خواهیم پرداخت . سپس به بررس آن در دهه ها و سال های گوناگون و همین طور ،افول و سعود مصرف و تفکر به این کالا خواهیم پرداخت .
سفال و سرامیک و در کل سفالینه در ایران بیش از 10 هزار سال قدمت دارد . بدین سبب ایران را مهد سفالگری مینامند . لازم به ذکر است برخی کاشی های کشف شده در باستان شناسی مربوط به هزاران سال پیش است و بدین سان قدمت سفال و سرامیک در ایران را به بیش از 12 هزار سال قبل از میلاد میرساند .
قطعا اولی سفالینه ها با دست و بدون چرخ سفالگری و یا حتی پخت و لعاب ایجاد میشده است. نمونه های یافت شده نشان میدهد که این گونه محصولات به تقلید از سبد های که با ترکه درختان میبافتند ساخته شده و در بسیاری از مواقع به صورت قالبی برای ساخت سفالینه ها قرار میگرفته است.
نمونه های یافت شده در منطقه « گنج دره» و نیز غار های «کمربند و هوتو » نشان از سفالگری در ایران در حدود 8000 سل قبل از میلاد است .
پیدایش کوره در 6000 سال ق . م . دگرگونی عظیمی در این صنعت داشته است.
شکل گیری صنعت سفالگری از 4700 سال ق.م. رخ میدهد .
اختراع چرخ سفالگری در 4000سال ق.م. باعث افزایش تولید و سرعت فرایند میشود .
در حدود 3000 سال پیش کوره های ابتدایی در کشور شکل میگیرد شامل یک ورود و یک خروجی هوا . در این کوره ها فضایی برای قرار گیری سفال ها در آن محیا میشد . محلی که عموما به شکل گودالی در زمین بود .
از ویژگیهای جذاب سفالگیری ایرانی میتوان به نقش و نگاری زیبا از طبیعت و یا خیال گونه از محیط نام برد.
ازشروع سالهای 1500 سال ق.م. یه علت گسترش فلز سفال رونق اولیه خود را از دست داد …
اما اوایل هزاره اول ق.م. بهترین کاشی های ایرانی تولید میشد و میتوان هنر کاشی کاری در شوش را در این زمان یافت . در همین زمان میتوان ورود لعابگری بر سفال را در میان یافته های باستانشناسی یافت.
در زمان اشکانیان، برای ساخت ظروف، معمولا از چرخ سفالگری استفاده میشد، به طور کلی سفالهای «عهد پارتی» (دوره اشکانی) را می توان به دو گروه «سفالهای بدون لعاب» و « سفالهای لعابدار » تقسیم کرد.
گفتنی است که سفالهای بدون لعاب نیز خود به دو دسته «سفالهای قرمز» و «سفالهای خاکستری» تقسیم میشدند. سفالهای خاکستری شامل کاسه، پیاله و خمره‌های بزرگ است که با کف محدب و بدون تزیین ساخته شده و بعضی از ظروف نیز جلا یافته اند.
سفالهای قرمز رنگ عهد اشکانی که تولید و ساخت آن بیشتر از سفالی خاکستری مرسوم بوده، به صورت کاسه، خمرهٔ بزرگ و کوزه با لبهٔ برگشته ساخته می شده است.
در دورهٔ اشکانی ساخت ساغرهای سفالین (= ریتونهای سفالی) به شکلی حیوانات با سفال قرمز، خاکستری و حتی نخودی رنگ نیز مرسوم بوده است، ضمن آنکه مهمترین تحول این صنعت در عهد پارتی، توسعهٔ لعاب قلیایی است.
لعاب‌های سفال دورهٔ ساسانیان کماکان ادامهٔ همان لعاب کاری اشکانی است و در این دوره رنگهای سبز و آبی همچنان متداول ترین رنگها بوده است.
با شروع دوران اسلامی ، صنعت و پس از گزر از دوره ساسانیان ، سفالگری مورد توجه بسیار واقع گردید . هرچند برای بررسی تاریخچه سفال و سرامیک در ایران میبایست به آن دوران توجه دقیق داشت .
البطه تولیدات ابتدای کار تقلیدی از نسل های گزشته بود . ولی پس از بررسی های آثار باقی مانده نوعی تحول تدریجی یافت میشود که نشان از مهارت و ابداعات جدید آنان در زمینهٔ سفال، سرامیک و کاشی دارد.
تولیدات سفال و سرامیک دوره‌ی آل بویه و دوره‌ی ساسانی، قرون سوم و چهارم ه. ق. معمولا دارای رنگ قرمز و لعاب گلی غلیظ است که روی آن تزییناتی به صورت فرورفته انجام شده و سپس با لعاب سربی به رنگهای شفاف پوشش یافته است.
در اوایل قرن پنجم ه.ق. با به قدرت رسیدن سلجوقیان، فصل نوینی در هنرها و صنایع ایرانی گشوده شد و صنعت سفالگری تحول و دگرگونی فوق العادهای یافت و شهرهایی نظیر نیشابور، گرگان و گنبد (جرجان)، ری و کاشان به صورت مراکز عمدهٔ سفالگری در آمد.
در این دوران انواع ظروف سفالی و سرامیک با لعاب فلزی رنگ، تولید گسترده ای داشته است و رنگهای متنوع دیگری از طلایی کم رنگ تا قهوه ای تیره مورد استفاده سفال سازان قرار میگیرد.
ظروف مینایی که از نظر زیبایی نقش و همچنین از لحاظ مرغوبیت لعاب اهمیت فوق العاده زیادی دارند به بهترین شکل ممکن ساخته می شد. مهمترین مرکز ساخت ظروف مینایی در قرون سوم و چهارم ه .ق. «ری» بود.
نوعی سفال لعابدار در کاشان ساخته میشد که بیشتر برای تزیین ساختمان مورد استفاده قرار میگرفت و شهرت کاشان در این مورد به قدری زیاد بود که برخی معتقدند کلمه «کاشی» از نام آن شهر گرفته شده است.
هنرمندان این شهر، از ترکیب خطوط عربی، کوفی و فارسی و اشکال تزئینی با رنگهای آبی، فیروزه ای و سفید که گاهی صاف و گاهی برجسته نقاشی می شد، طرح‌های تزیینی جدیدی برای کاشی به وجود آوردند که هنوز هم بسیاری از آنها مورد استفاده کاشی سازان قرار میگیرد.
طی قرون پنجم تا هفتم ه. ق. انواع و اقسام ظروف، اشیاء و محصولات نظیر قاب و قدح، کاسه و بشقاب، کوزه، آبخوری، خمره، قمقمه، قندیلی، ابریق، گلدان، پیه سوز و… در عرصه سفال و سرامیک تولید و عرضه میشود .
سفالگران این دوران از خمیر سفید برای ساخت بدنه – که شبیه به خاک کائولین بدنه‌های ظروف چینی ساخت کشور چین بود ، استفاده میکنند و از روشها و تکنیک‌های متفاوت و گوناگونی نیز در ساخت، نقاشی و لعاب کاری بهره می گیرند.
صاحبنظران، آثار دوران سلجوقی را به طور عمده به ۹ گروه متفاوت تقسیم میکنند که عبارت از:
حمله مغول به ایران جز کشتار و ویرانی چیزی به همراه نداشت و طی حملات مغولها به کشورمان بسیاری از شهرهایی که مراکز مهم سفال سازی ایران محسوب میشد مانند ری، جرجان و به ویژه نیشابور ویران شد و نه تنها تولید سفال و سرامیک، بلکه تولید در تمامی حرفه ها، صنایع و هنرهای صناعی ایران دچار وقفه شد.
اما با گذشت این دوره سراسر مصیبت و در پی روی کار آمدن ایلخانان کم کم تهیه و ساخت محصولات سفال و سرامیک، بار دیگر آغاز و در پی حمایت ازصنعتگران سفال ساز در مراکزی مانند سلطان آباد، ساوه، کرمان، سلطانیه و مشهد، تولید رو به فزونی نهاد.
در آثار سفال و سرامیک وکاشی دوره ایلخانی نفوذ طرح ها و نقوش چینی را به وضوح می توان مشاهده کرد و این امر بخصوص در طرح‌هایی که مشتمل بر نقوش اژدها، نیلوفر آبی و ابرهای پیچنده میشود، کاملاً مشهود است.
سفال سازان دوره‌ی ایلخانی در آثار و تولیدات خود بیشتر از مایه رنگهای آبی، فیروزه ای و لاجوردی و نیز ارغوانی و قرمز استفاده کرده اند و ضمنا موفق به تولید نوعی از کاشی به نام «کاشی معرق» شده اند که نمونه برجسته و قابل ذکر آن در «مقبره‌ی سلطان محمد خدابنده» (مقبره‌ی اولجایتو) در سلطانیه دیده می شود.
گفتنی است که کاشی معرق که یکی از جالب ترین انواع کاشی‌های ایرانی است، در دوره‌ی تیموری به رشد و بالندگی خود میرسد و در نماسازی و تزئین بناهای مشهوری چون «مسجد گوهرشاد» در مشهد و «مسجد کبود» در تبریز به کارگرفته میشود.
در دوره ایلخانی، تولید انواعی دیگر از کاشی مانند کاشی زرینفام، نقش برجسته، بدل چینی اختر و چلیپایی مینایی و… نیز مورد توجه بوده است و بسیاری از ابنیه تاریخی و مذهبی با انواعی از کاشی مذکور تزیین می یابد.
در دوره تیموری نیز طرح ها و نقوش سفالینه ها، سرامیک ها و حتی کاشی‌های ایرانی همچنان متأثر از نقوش و تزیینات چینی است . صاحبنظران در بررسی آثار سفال و سرامیک دوره تیموری، به نوآوری و شروع تولید سه نوع ظروف با ویژگیهای خاصی خود اشاره دارند که عبارتند از:
که عبارتند از ظروف لعابداری به رنگهای سبز، خاکستری یا سبز بیدی که شرایط پخت خاص و درجه حرارت بالایی را در حدود ۱۲۰۰ درجه سانتیگراد نیاز داشت که برخی از نمونه‌های آن هم اکنون در موزه رضا عباسی و گنجینه دوران اسلامی موجود است و به نظر میرسد که به طور عمده در قسمتهای جنوب ایران ساخته شده است.
که قاعدتاً باید این نام را از شهری به نام «کوباچه» در داغستان قفقاز گرفته باشد . این ظروف به طور عمده با نقوشی به رنگ سیاه که در زیر لعاب فیروزه ای رنگ شفاف، نقش شده است، مشخص میشود . نمونه‌هایی از این ظروف نیز در موزه‌های داخلی و خارج کشور از جمله در موزه رضا عباسی – تهران – موجود است.
در واقع ظروفی است با بدنه سفید که نقوشی با رنگی آبی کبالتی بر بدنه آنها نقاشی و سپس با لعاب شفاف پوشانده شده است. به نظر میرسد که این نوع ظروف بیشتر در شمال ایران تولید شده باشد.
گفتنی است که در دوره تیموری ضمناً تولید انواع ظروف سفالی دیگر هم مرسوم بوده است
برای مشاهده کامل این مقاله کلیک کنید
