در ایران و برخی از کشورهای در حال توسعه گروهی از ناشران گذشته از کار نشر به اموری مانند ،چاپ ،توزیع تبلیغ و فروش کتاب و نشریات دیگر می پردازند. با وجود این برخی از آنان بخشهایی نظیر توزیع و فروش دارند، بـه طوری که دفتر کار نشر و توزیع و فروش در یک محل قرار دارند و با هم فعالیت می کنند.
در این مطلب از مطالب آموزشی مجموعه تخصصی چاپ و بسته بندی لوکس حمزه به بررسی انواع ناشر های فعال در صنعت چاپ و نشر خواهیم پرداخت پس تا آخر این مطلب همراه ما باشید.
گاهی نیز چاپگر و توزیع کننده مانند یک ناشر عمل می کنند. این گونه ناشران کار نشر را حرفه اصلی خود قرار نداده اند بلکه به دلایلی که عمدتاً اقتصادی است علاوه بر کار نشر توزیع کننده چاپگر کتاب فروش هم هستند البته همیشه این چهار حرفه با هم انجام نمیگیرد و ناشر یکی از فعالیتهای مربوطه را انجام می دهد در طبقه بندی ناشران ناگزیر باید ناشران فوق را جدا کرد و تنها به انواع ناشران حرفه ای پرداخت یعنی ناشرانی که اصلی ترین وظیفه آنها، نشر کتاب است و سایر فعالیتها کار نشر را تحت الشعاع قرار نمی دهند. ناشران به گروههای زیر تقسیم می شوند:
1. ناشران از نظر موضوع
2. ناشران از نظر کیفیت آثار (اعتبار فعالیت و تأثیر)
3. ناشران از نظر سرمایه گذاری
4. ناشران متون درسی
5. ناشران متون دانشگاهی
6. ناشران آثار تجدید چاپی
7. ناشران همکار
8. ناشران سازمانهای بین المللی
9. خود ناشران
ناشران از نظر موضوع به دو گروه عمومی و تخصصی تقسیم می شوند. گروه تخصصی نیز به دو گروه خاص و اخص تقسیم می شود.
ناشران عمومی در تمام زمینه های ،شعر ،داستان ،تاریخ دین و مذهب جغرافیا مسائل سیاسی و اجتماعی سرگرمی و مانند آنها فعالیت می کنند. این گونه ناشران می مخاطب خاصی را در نظر نمی گیرند بلکه اغلب به بازگشت سرمایه خود می اندیشند. فعالیت آنها پیش از آنکه جنبه فرهنگی داشته باشد جنبه اقتصادی دارد در ایران اغلب برای مخاطبانی خاص فعالیت می کنند آنها در زمینه های موضوعی خاص نظیر علوم پایه ریاضی فیزیک شیمی زیست شناسی پزشکی پیراپزشکی کشاورزی فنی مهندسی هنر فعالیت می کنند.
این ناشران در حوزه تخصصی خود به یافته های جدید علمی دسترسی دارند و نویسندگان معتبر را می شناسند و آثار برخی از آنان به عنوان سند علمی در مراکز علمی معتبر تدریس می شود ناشران برخی از کشورهای پیشرفته از جمله چنین ناشرانی هستند و دانش پژوهان رشته های علمی گوناگون در پی دستیابی به آثار این گونه ناشران هستند.
در ایران چند ناشر مانند انتشارات رشد و فاطمی در رشته های تخصصی فعالیت کنند رشد در زمینه تعلیم و تربیت و حوزه های وابسته آن و فاطمی در زمینه علوم پایه فعالیت می کند. بعضی از ناشران نیز کاملاً تخصصی کار می کند یعنی مثلاً در حوزه فنی - مهندسی به رشته خاص مانند رشته مهندسی عمران یا در رشته مهندسی عمران فقط به موضوع شهرسازی می پردازند.
ناشران از نظر کیفیت آثار و اعتبار و تأثیر آنها بر بازار نشر به چهار گروه تقسیم می شوند:
1. ناشران با آثار با ارزش
2. ناشران با آثار کم ارزش
3. ناشران مبتکر و تأثیر گذار
4. ناشران پیرو و تأثیر پذیر
ناشرانی هستند که مخاطبان خود را می شناسند. از نیازهای علمی و فرهنگی جامعه مطلع هستند. آنها تلاش می کنند تا آثاری را منتشر کنند که در جامعه تأثیر بگذارد و اثری ماندگار باشد این گونه ناشران از دست زدن سرگرم به انتشار آثار بدون محتوای سرگرم کننده اجتناب می ورزند.
البته بعضی از آثار در نوع خود کم نظیر هستند و در واقع آثار کم ارزش از آنها کپی برداری می کنند ناشران آثار با ارزش اگر هم کتابهای سرگرم کننده مانند آثـار بـا ارزش تولید ،کنند با مطالعه و بررسی و همکاری با نویسندگان حرفه ای متخصص کننده هم در آن حوزه اقدام می کنند.
ناشران با آثار کم ارزش برعکس ناشران با آثار با ارزش، عمل می کنند به طوری که مخاطبان خود را نمی شناسند تنها به دنبال منافع مادی خـود هستند و بیشتر برای سود اقتصادی دست به انتشار آثار مبتذل و ضد فرهنگی می زنند. آنان نه تنها به کیفیت و محتوای کتابها توجه ندارند بلکه به شکل ظاهری، نوع کاغذ ،تصویر آمارها و معتبر بودن محتوای کتاب از نظر علمی نیز توجه ندارند.
ناشران مبتکر و تأثیر گذار، ناشرانی هستند که مسائل جامعه خود را می شناسند، بــر رویدادهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در دنیا واقف هستند و گاهی حتی نیازهای آینده را پیش بینی و براساس آنها برنامه ریزی می کنند. این گونه ناشران در جامعه حرکتهای اجتماعی و فرهنگی سازنده ایجاد کنند. آنها برای تولید آثار خود به دنبال متفکرین جامعه می گردند و موج های نو در جامعه ایجاد می کنند.
ناشران از نظر چگونگی سرمایه گذاری مقدار سرمایه و وابستگی سرمایه آنها به صورت زیر تقسیم میشوند:
1. آزاد / تجاری
2. دولتی و وابسته به دولت
3. انتفاعی و غیر انتفاعی
4. ناشران آزادی / تجاری
گاهی با ناشران آزاد یا ،تجاری ناشرانی هستند که با سرمایه خصوصی خود و به مخاطره انداختن سرمایه خود آثاری را منتشر می کنند. میزان سرمایه ایــن گـونــه ناشران یکسان نیست برخی با سرمایه بسیاز اندک کـار خود را آغاز می کنند و برخی دیگر سرمایه بسیار دارند و جزء کارتلهای انتشاراتی دنیا محسوب می شوند و در سطح جهانی فعالیت وسیعی دارند. ناشران آزاد، گاهی به صورت شرکت های خصوصی یا سهامی چند سهامدار سرمایه گذاری می کنند.
ناشران دولت ناشرانی هستند که بیش از پنجاه درصد سرمایه، متعلـق بـه آنهاست و اگر این سهم کمتر از پنجاه درصد باشد وابسته به دولت می شوند.
برخی از وزارتخانه ها و سازمانها به منظور معرفی فعالیتها و ساختار گزارش عملکرد سالیانه معرفی قوانین و مقررات و بخشنامه ها تقویت مبانی علمی و فرهنگی مؤسسه ،خود اقدام به کار انتشارات می کنند بعضی از مؤسسات و سازمانهای دولتی نیز علاوه بر کتابها و جزواتی که درباره فعالیت های خود منتشر می کنند، ماهنامه ها و فصل نامه هایی دارند که در آنها مقاله های علمی و تخصصی و اخبار و تحولات مربوط به سازمان خود را ارائه می کنند.
اطلاعات برخی از این انتشارات دولتی بسیار با ارزش است زیرا در منابع دیگر یافت نمی شوند انتشارات دولتی غالباً سودآور نیستند و گاهی به صورت رایگان به کتابخانه ها ارسال می شوند یا قیمت آنها بسیار پایین است همچنین برخی از آثار مانند فرهنگها دایره المعارف،ها تجدید چاپ نسخ خطی فهرستها و کتاب شناسی ها را که بازگشت سرمایه در آنها به کندی صورت می گیرد و نیاز به سرمایه زیاد دارند اغلب ناشران دولتی منتشر می کنند.
ناشران از نظر سرمایه گذاری به دو گروه انتفاعی و غیرانتفاعی تقسیم میشوند. ناشران آزاد، اغلب ناشران انتفاعی هستند، یعنی اغلب برای توسعه سرمایه و دست به کار نشر می زنند در صورتی که هدف ناشران دولتی و وابسته سودآوری به دولت، مؤسسات مذهبی، خیریه فرهنگی تبلیغاتی و نهادهای وقفی غالباً توسعه سرمایه و کسب سود نیست و حتی گاهی دچار ضرر و زیان نیز می گردند.
این گونه ناشران را میتوان ناشران غیر انتفاعی نامید ناشران غیر انتفاعی غالبا در راستای هدف های والای ،فرهنگی توسعه، بهداشت تبلیغ مبانی عقیدتی و مذهبی و سیاسی گسترش نیات خیرخواهانه و نظایر آن اقدام به نشر می کنند مثلاً انجمن خيريه حمایت از کودکان سرطانی کتابهایی برای تشخیص زو درس سرطان کودکان یا بروشورها و جزواتی برای حمایت از این گونه کودکان منتشر می کنند یا اینکه برخی از حوزه های علمیه با حمایتهای مردمی کتابهایی با مبانی عقیدتی منتشر می کنند.
کتاب های درسی یکی از ابزارهای مهم آموزش و پرورش رسمی کشورها هستند. کتابهای درسی میتوانند میان آموزش و واقعیتهای اجتماع رابطه برقرار نمایند. کتاب های درسی باید با داشتن محتوای مناسب به نیازهای فردی و اجتماعی دانش آموزان و دانشجویان پاسخ دهند و به آنان مهارتهای لازم را برای مواجه با زندگی بیاموزند گذشته از آن کتابهای درسی باید بتوانند علاوه بر ارائه دانش روز، انگیزه خلاقیت و تفکر لازم را در مخاطبان خود دانشجویان و دانش آموزان ایجاد نمایند.
کتابهای درسی باید دانش آموزان را قادر به حل مسائل روز و آینده نگری کنند و در آنان ارزشهای دینی و الهی را تقویت کنند با توجه به اهمیت کتاب های درسی و این که حذف یا کمبود کتابهای درسی سبب توقف روند آموزشی می شوند وزارت آموزش و پرورش در درون ساختار خود سازمانی را تحت عنوان سازمان تألیف و برنامه ریزی درسی ایجاد کرده است.
در این سازمان گروههای آموزشی مقاطع مختلف تحصیلی به برنامه ریزی، تألیف و سازماندهی و توزیع کتابهای درسی می پردازند. در این سازمان گروه های تألیف و ترجمه متون علمی گروههای آموزش و پرورش تطبیقی، گروه های ایجاد بانکهای اطلاعاتی در زمینه برنامه های آموزشی و درسی گروه های همکاری با سازمانهای آموزشی بین المللی نظیر یونیسف و یونسکو و گروه هایی مانند آنها، تهیه و تألیف و روزآمد کردن کتابهای درسی را به عهده دارند.
با وجود این مسائل و نقایصی در کتابهای درسی مقاطع تحصیلی مختلف مشاهده می شود که امید می رود، برطرف گردند. شمارگان (تیراژ) کتابهای درسی، بالاترین رقــم نـشـر در ایران هستند به طوری که در سال تحصیلی ۸۰-۷۹ این تعداد ۱۶۷۴۴۰۰۵۰ بوده است.
انتشار این تعداد کتاب درسی نیازمند سازمانی با پشتوانه مالی و معنوی بسیار است به ویژه اینکه این تعداد کتاب باید در زمانی معین، یعنی پیش از شروع سال تحصیلی به دست دانش آموزان برسد. سازمان تألیف و برنامه ریزی کتاب های درسی تشکیلاتی دارد به نام انتشارات مدرسه که وظیفه گزینش و چاپ و توزیع کتابهای کمک درسی مورد نیاز دانش آموزان معلمان، کارشناسان تعلیم و تربیـت را به عهده دارد.
ناشر دیگری که در زمینه های کتابهای درسی فعالیت می کند، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت) است. این سازمان، پس از انقلاب فرهنگی و به منظور تألیف کتابهای علوم انسانی دانشگاه ها فعالیت خود را آغاز کرد. علاوه بر ناشرانی که مستقیماً در کار تدوین متون درسی هستند، ناشران دیگری نیز به نشر کتابهای درسی کمک کنند. این گونه ناشران که تعداد آنها نیز کم نیست کتابهای کمک درسی منتشر می کنند.
ناشرانی نیز هستند که هدف و برنامه آنها تألیف کتابهای درسی نیست، ولی استفاده آثاری را که منتشر می کنند که به عنوان متون ،آموزشی، در کلاسهای درس می شود. بیشتر این گونه آثار معمولاً در مقاطع تحصیلی سالهای آخر دبیرستان یا در دانشگاه ها مورد استفاده قرار می گیرند.
دانشگاه ها و سازمانهای وابسته به آنها دارای مؤسسات انتشاراتی هستند کـه کتابهای درسی، یافته های علمی و پژوهشهای دانشگاهی اساتید و پژوهشگران دانشگاه ها را منتشر می کنند سطح علمی انتشارات این مؤسسات بالاست و سبب ارتقای علم و دانش و معرفت در مجامع علمی می شود.
مخاطبان این مؤسسات انتشاراتی نیز معمولاً دانشجویان، اساتید و پژوهشگران هستند. انتشارات دانشگاهی اغلب با بودجه دانشگاه و دولت و عواید فروش کتاب های دانشگاهی اداره می شوند، مگر آنکه دانشگاه غیر دولتی باشد. ناشران متون دانشگاهی از جملــه ناشران کتابهای با ارزش، مبتکر، تأثیر گذار، دولتی یا وابسته به دولت و ناشران متون درسی هستند.
از ناشران متون دانشگاهی، انتشارات دانشگاه تهران و مرکز دانشگاه را میتوان نام برد. انتشارات دانشگاه پیام نور و مرکز نشر دانشگاهی نشر بخشی از متون درسی دانشگاهها را نیز منتشر می کنند، به طور کلی انتشارات دانشگاهی بیشتر برای نشر کتابهای درسی مورد استفاده قرار می گیرند و هدف از انتشار آنها گسترش نظریه ها و دانش است.
آثار تجدید چاپ آثاری هستند که پس از فروش کتابها در چاپ اول، چاپ مجدد می شوند ناشران ایرانی معمولاً در چاپ اول سود چندانی عایدشان نمی شود، بلکه تنها سرمایه آنها باز میگردد آنان معمولاً در چاپهای بعدی سود می برند. به همین دلیل ناشران ایرانی ترجیح می دهند خود اقدام به چاپ مجدد نمایند، اما در بعضی از کشورهای دیگر ناشران، حقوق کتابهای قدیمی را می خرند و فقط اقدام به تجدید چاپ کتابهای چاپ شده می کنند.
این گونه کتابها غالباً ارزانتر و از نظر کیفیت معمولاً پایین تر از کتابهای چاپ اول هستند.
بعضی از ناشران به دلایل اقتصادی یا عدم توانمندی های فنی با ناشران دیگر قرارداد می بندند و با هم فعالیت می کنند این گونه ناشران غالباً از سرمایه مشترک و تجربیات فنی و تخصصی یکدیگر برای بهبود کار بهره می جویند.
سازمانهای بین المللی نظیر، یونسکو، یونیسف سازمان بهداشت جهانی ایفلا و مانند آنها نیز که جنبه بین المللی دارند دارای انتشاراتی هستند هدف از انتشارات در این گونه سازمان ها اشاعه دانش و فرهنگ در راستای هدف های این سازمان ها است این ناشران معمولاً با سرمایه اعضا که بخشی از آن به انتشارات اختصاص می یابد فعالیت میکنند.
در کشورهای درحال رشد، گاهی نیز برای اشاعه سواد بهداشت و فرهنگ ناشران همکار کتابهایی به زبان بومی منتشر کنند. برخی از سازمانهای بین المللی از ناشران غیر انتفاعی و برخی نیز از ناشران غیر انتفاعی محسوب می شوند.
گاهی پدیدآورندگان با سرمایه خود اقدام به نشر کتاب می کنند. اصطلاح مؤلف ـ ناشر یا ناشر - مؤلف از آنجا به وجود آمده است. این پدیده با ظهور رایانه ها و به خصوص شبکه های جهان گستر تقویت شده است. دستیابی پدیدآورندگان به رایانه های شخصی و به وجود آمدن نرم افزارهایی که پردازش و آماده سازی، حروف چینی صفحه آرایی و صفحه بندی نوشته ها را به سهولت انجام می دهد، موجب شده است که پدیدآورندگان شخصاً برای چاپ آثار خود، سرمایه گذاری کنند.
پدیده خود ناشری موجب کاهش قیمت ها و در نتیجه قیمت پشت جلد می گردد و تا حدودی مشکل مربوط به حق تألیف را حل می کند گذشته از آن کتاب ها، کمتر در پیچ و خم دیوانسالاری می مانند و در نتیجه زودتر به دست استفاده کنندگان می رسند. این پدیده جنبه های منفی نیز دارد.
از آن جمله عدم ارزشیابی و بررسی کتاب، پیش از چاپ و وجود اشکالات احتمالی در محتوای کتابها به دلیل عدم ویرایش و داوری است. در حال حاضر بسیاری از دانشمندان و پدیدآورندگان مقالات علمی ترجیح می دهند که نتیجه تحقیقات و یافته های پژوهشی خود را روی صفحه اصلی وب طراحی و در شبکه جهان گستر ارسال کنند. این انتشارات را " پیش نشر " می گویند.
پیش نشر غالباً برای نشر مقالات علمی به کار میرود به طوری که پدیدآورندگان مقالات ترجیح میدهند به جای ارسال مقالات به ناشران مجلات علمی و دیر کرد آنها در کمیته داوری و بخش صدور جواز برای انتشار خود اقدام به ارسال مقالات در شبکه جهان گستر بکنند. این کار سبب انتشار بی وقفه مطالب علمی در جهان می شود.
کشورهای توسعه یافته برای افزایش کیفیت پیش نشر، راهی یافته اند و آن طرحی است به نام " راکواد " که براساس آن، نشر الکترونیکی جایگزین انتشارات سنتی شده و یک سایت انتشارات برای بازنگری دقیق پیش از نشر فراهم آورده است. بدین ترتیب نقش ویراستاران نیز حفظ می شود.
مجموعه خدمات تخصصی چاپ و بسته بندی حمزه
منبع: کتاب "آشنایی با مبانی چاپ و نشر" اثر دکتر فهیمه باب الحوائجی
