قرآن کریم کتاب آسمانی مسلمانان و منبع اصلی دین اسلام است. فهم درست این کتاب، از همان آغاز نزول وحی دغدغه پیامبر اسلام(ص) و یاران ایشان بوده است. چرا که آیات قرآن دارای عمق فراوان، ظرافتهای ادبی و محتوایی است و بدون روشهای علمی و دقیق نمیتوان به معانی واقعی آن دست یافت. از همینرو، علما و اندیشمندان مسلمان در طول تاریخ، شیوهها و روشهای گوناگونی برای تفسیر قرآن به کار بردهاند. شناخت این روشها برای درک بهتر جایگاه تفسیر در اندیشه اسلامی ضروری است.
۱. تفسیر نقلی (روایی)
در این روش، مفسر برای توضیح معانی آیات به سخنان پیامبر اکرم(ص)، اهلبیت(ع)، و گاهی صحابه استناد میکند. این نوع تفسیر از آن جهت اهمیت دارد که نزدیکترین برداشت به زمان نزول وحی است و بر اساس نقل معتبر از کسانی صورت گرفته که شاهد نزول قرآن بودهاند. نمونه بارز این شیوه، تفسیر طبری است که به صورت گسترده از روایات استفاده کرده است.
۲. تفسیر عقلی (اجتهادی)
در تفسیر عقلی، مفسر علاوه بر نقل روایات، از عقل و اندیشه برای کشف معانی آیات استفاده میکند. این روش بیشتر در مباحث کلامی و فلسفی نمود پیدا کرده و مفسران بزرگ اسلامی مانند فخر رازی به آن توجه ویژه داشتهاند. تفسیر عقلی کمک میکند تا مفاهیم قرآن با استدلال و تحلیل منطقی روشن شود و به نیازهای فکری مسلمانان پاسخ دهد.
۳. تفسیر اشاری (عرفانی)
این نوع تفسیر بیشتر در میان عارفان و اهل سلوک رواج داشته است. در تفسیر اشاری، مفسر به لایههای باطنی و معنوی قرآن توجه میکند و آیات را با نگاه سلوکی و عرفانی تفسیر مینماید. هرچند این شیوه گاهی مورد انتقاد برخی از علما قرار گرفته است، اما در تاریخ اسلام آثاری ارزشمند همچون تفسیر قشیری و تفسیر ابن عربی در این زمینه نگاشته شده است.
۴. تفسیر علمی
با گسترش علوم تجربی در دوران جدید، برخی اندیشمندان تلاش کردند رابطه میان آیات قرآن و یافتههای علمی را بررسی کنند. این روش که به «تفسیر علمی» معروف شد، کوشید آیات مربوط به طبیعت، کیهان، پزشکی و پدیدههای طبیعی را با علوم روز تطبیق دهد. هرچند برخی معتقدند نباید قرآن را با نظریههای متغیر علمی سنجید، اما این رویکرد نشاندهنده زنده بودن پیام قرآن در مواجهه با دانش بشری است.
۵. تفسیر اجتماعی و کاربردی
این روش که بیشتر در دوران معاصر رواج یافته، به مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جوامع اسلامی میپردازد. مفسر در این شیوه سعی دارد با استفاده از آیات قرآن، مشکلات و نیازهای روز جامعه را تحلیل و راهحلهای قرآنی ارائه کند. تفسیر «فی ظلال القرآن» اثر سید قطب نمونهای از این نوع تفسیر است.
۶. تفسیر موضوعی
یکی دیگر از روشهای مهم، تفسیر موضوعی است. در این شیوه مفسر یک موضوع خاص مانند عدالت، آزادی، یا جایگاه زن را در قرآن بررسی میکند و تمامی آیات مرتبط با آن را در کنار هم قرار میدهد. این روش در قرون اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته و به مسلمانان امکان داده است تا نگاه جامعتری به موضوعات اجتماعی و اخلاقی از دیدگاه قرآن داشته باشند.
ارزش و ضرورت شناخت روشهای تفسیری
شناخت این شیوهها برای هر مسلمان ضروری است؛ زیرا نشان میدهد قرآن ابعاد گوناگونی دارد و میتوان از زوایای مختلف به آن نگریست. همچنین این روشها به ما کمک میکنند تا از برداشتهای سطحی و نادرست پرهیز کنیم و راهی علمی و مطمئن برای فهم قرآن در پیش بگیریم.
نتیجهگیری
تفسیر قرآن علمی پویا و زنده است که در طول تاریخ با شیوههای مختلفی ادامه یافته است. از تفسیر نقلی که بر سنت پیامبر(ص) تکیه دارد تا تفسیر اجتماعی و موضوعی که به مسائل روز میپردازد، همه و همه نشان میدهند که قرآن کتابی برای همه دورانهاست. روشهای تفسیری در حقیقت راههایی برای ارتباط انسان با پیام الهی هستند و بدون آنها، فهم درست قرآن امکانپذیر نخواهد بود. بنابراین میتوان گفت شناخت و بهرهگیری از این روشها ضرورتی اساسی برای همه کسانی است که خواهان درک عمیقتر از قرآن کریم میباشند.
