نوشته شده توسط نسرین برزین
در ادبیات تجارت بینالملل، اصطلاح FOB (Free on Board) یکی از پرکاربردترین اینکوترمزهاست که سالهاست در قراردادهای خرید و فروش کالا استفاده میشود. برداشت عمومی این است که FOB یک واژهی ساده و شفاف است: فروشنده مسئول کالا تا لحظه بارگیری در بندر مبدأ است و پس از آن مسئولیت به خریدار منتقل میشود. اما تجربه عملی و رویههای حقوقی نشان میدهد که این تصور، سادهسازی بیش از حد واقعیت است. FOB در عمل، بستر بسیاری از اختلافات حقوقی، هزینههای پنهان و ریسکهای عملیاتی است که اگر بهدرستی مدیریت نشوند، میتوانند به خسارتهای سنگین برای طرفین منجر شوند.
چالشهای پنهان FOB
۱. لحظه حساس انتقال ریسک
یکی از نقاط بحرانی در FOB لحظهای است که کالا از روی جرثقیل یا اسکله عبور میکند. طبق تعریف اینکوترمز 2020، مسئولیت فروشنده دقیقاً تا زمانی ادامه دارد که کالا از نرده کشتی (Ship’s Rail) عبور کرده و روی عرشه قرار گیرد.
این لحظهی انتقال ریسک بهظاهر شفاف است، اما در عمل باعث بروز اختلافات جدی میشود. برای مثال:
اگر کالا هنگام بارگیری از جرثقیل سقوط کند، تعیین مسئولیت دشوار است؛ یک ثانیه قبل یا بعد از عبور مرز فرضی کشتی میتواند مسئول را تغییر دهد.
بسیاری از دعاوی حقوقی در داوریهای بینالمللی بهدلیل همین ابهام زمانی ایجاد شدهاند
۲. هزینههای خاکستری
یکی از بزرگترین مینهای پنهان FOB، هزینههای موسوم به «خاکستری» است. این هزینهها نه کاملاً روشن بر عهده فروشندهاند و نه خریدار، مگر آنکه قرارداد بهدقت آنها را مشخص کند. نمونههای مهم:
هزینه بارگیری در بندر مبدأ
هزینههای THC (Terminal Handling Charges)
عوارض بندری و هزینههای اداری
اگر این موارد در قرارداد صراحتاً ذکر نشود، هر دو طرف از پذیرش آن طفره میروند و همین امر منجر به اختلافات مالی و تأخیر در ترخیص بار میشود.
۳. انتخاب خط کشتیرانی و ریسک دموراژ
بسیاری از خریداران تصور میکنند FOB گزینهای امن و کمهزینه است، زیرا مسئولیت پس از بارگیری بر عهده آنان قرار میگیرد. اما غفلت از نقش فروشنده در انتخاب خط کشتیرانی میتواند بسیار پرریسک باشد.
اگر فروشنده بهدلیل صرفهجویی یا بیتوجهی، قراردادی با یک Carrier ضعیف یا بندری شلوغ منعقد کند، ریسکهای زیر به خریدار منتقل میشود:
تأخیر در حرکت کشتی
دموراژ (Demurrage) ناشی از ازدحام یا ضعف خط
هزینههای اضافی انبارداری یا جریمههای تأخیر
ابعاد حقوقی و اختلافات رایج
اختلافات مربوط به FOB صرفاً عملیاتی نیستند؛ بلکه بار حقوقی سنگینی هم دارند. تفسیرهای متفاوت از اینکوترمز و رویههای حقوقی در کشورها باعث شده که دعاوی متعدد بین خریدار و فروشنده در مراجع داوری و دادگاههای بینالمللی شکل بگیرد.
برخی نمونههای رایج اختلاف:
مسئولیت خسارت ناشی از سقوط کالا هنگام بارگیری
پرداخت THC در بنادر آسیایی که معمولاً بر عهده خریدار گذاشته میشود، درحالیکه خریداران اروپایی آن را وظیفه فروشنده میدانند
اختلاف در تفسیر اسناد حملونقل (Bill of Lading) و زمان انتقال ریسک
مطابق با گزارشهای ICC (International Chamber of Commerce)، بخش قابلتوجهی از دعاوی تجاری در حوزه اینکوترمز مربوط به FOB است که نشاندهنده حساسیت این شرط قراردادی است
راهکارهای پیشنهادی برای مدیریت ریسک
برای کاهش چالشهای FOB، چهار راهکار کلیدی پیشنهاد میشود:
1. تعیین Carrier معتبر در قرارداد
در بند FOB میتوان تصریح کرد که حمل باید با خطوط کشتیرانی معتبر (Tier A) یا اعضای FIATA/IMO انجام شود. این الزام فروشنده را مجبور میکند که بهجای انتخاب ارزانترین گزینه، یک خط قابلاعتماد انتخاب کند.
2. حق تأیید کشتی توسط خریدار
خریدار میتواند شرط بگذارد که فروشنده پیش از رزرو، نام خط و Schedule را ارائه کند و بدون تأیید خریدار، قرارداد نهایی نشود. این بند از انتخابهای پرخطر پیشگیری میکند.
3. استفاده از Forwarder حرفهای
حضور یک فورواردر معتبر بهعنوان واسطه، مزایای زیر را دارد:
مدیریت فرآیند بارگیری
معرفی خطوط مطمئن
هماهنگی اسناد و زمانبندی
4. گارانتی قراردادی در برابر تأخیر/دموراژ
شرکتهای حرفهای شرطی را در قرارداد میگنجانند که در صورت انتخاب خط ضعیف و بروز تأخیر، فروشنده بخشی از هزینهها را جبران کند. این بند خاصیت بازدارندگی و حمایتی دارد.
جمعبندی
FOB، اگرچه در ظاهر یکی از سادهترین و شفافترین اینکوترمزهاست، اما در عمل میتواند به میدان مین حقوقی و عملیاتی تبدیل شود. لحظه حساس انتقال ریسک، هزینههای خاکستری و انتخابهای ضعیف در خطوط کشتیرانی، عواملی هستند که بارها موجب اختلاف و خسارتهای مالی شدهاند.
بنابراین، استفاده از FOB تنها زمانی توصیه میشود که قرارداد بهصورت دقیق، با لحاظ تمام جزئیات و تحت مشاوره حقوقی تنظیم شده باشد. در غیر این صورت، خریدار بهسادگی ممکن است در دام ریسکهای پنهان بیفتد.
#NasrinBarzin #InternationalShipping #ExportGuide
#NasrinBarzin
#NasrinBarzin_Leadership
#NasrinBarzin_Logistics
#NasrinBarzin_GlobalTrade
#AvinLogistics
#avinlogistics_nasrinbarzin
