در عصر دیجیتال امروز، دسترسی‌پذیری محصولات دیجیتالی برای تمامی افراد با توانایی‌های مختلف اهمیت به‌سزایی دارد. یکی از گروه‌های مهمی که نیازمند توجه ویژه‌ای هستند، افراد نابینا می‌باشند. این افراد برای استفاده از محصولات دیجیتالی از ابزاری به نام صفحه‌خوان که محتوای متنی را به صدا تبدیل می‌کند، استفاده می‌کنند. طراحی محصولات دیجیتال به گونه‌ای که با این ابزارها سازگار باشد، مستلزم رعایت اصول و استانداردهای خاصی است. در این مقاله، به بررسی نکات کلیدی در طراحی محصولات می‌پردازیم که برای افراد نابینا و کاربران صفحه‌خوان‌ها مناسب و قابل دسترس باشند.
صفحه‌خوان (Screen Reader) نرم‌افزاری است که به افراد نابینا یا کم‌بینا کمک می‌کند تا از طریق تبدیل متن به گفتار (Text-to-Speech) یا نمایش خط بریل (Braille Display)، با محتوای دیجیتالی تعامل داشته باشند. این نرم‌افزارها محتوای متنی را به صورت گفتار صوتی یا بریل تبدیل می‌کنند. از جمله معروف‌ترین صفحه‌خوان‌ها که به‌صورت پیش‌فرض در دستگاه‌ها وجود دارند، می‌توان به TalkBack برای دستگاه‌های اندروید و VoiceOver برای iOS اشاره کرد که از قسمت تنظیمات و بخش دسترس‌پذیری قابل فعال‌سازی هستند. همچنین، VoiceOver برای سیستم‌عامل مک و JAWS و NVDA برای سیستم‌عامل ویندوز قابل استفاده هستند.
برای استفاده از صفحه‌خوان در محصولات ایرانی با زبان فارسی، لازم است نرم‌افزار eSpeak نیز نصب گردد.
طراحی محصولات دیجیتال دسترسی‌پذیر که سازگار و قابل استفاده توسط صفحه‌خوان‌ها باشند، نیازمند رعایت مجموعه‌ای از اصول و استانداردها هستند. این اصول به کاربران نابینا یا کم‌بینا کمک می‌کنند تا تجربه‌ای بهتری از تعامل با محتوای دیجیتالی داشته باشند. در ادامه، به برخی از مهم‌ترین اصول طراحی برای دسترسی‌پذیری با صفحه‌خوان‌ها اشاره می‌کنم:
استفاده از برچسب‌های مناسب
یکی از مهم‌ترین نکات در طراحی برای صفحه‌خوان‌ها، برچسب‌گذاری مناسب برای عناصر مختلف در صفحه است. هر عنصری که کاربر نابینا برای رسیدن به هدف نیاز به تعامل با آن دارد، باید به درستی برچسب‌گذاری شود. به عنوان مثال، آیکون‌ها، دکمه‌ها، لیست‌ها، تکست‌فیلدها و …. همگی باید دارای برچسب مناسب باشد تا کاربران نابینا بتوانند به کمک صفحه‌خوان و برچسب‌های درنظر گرفته شده، به محتوای صفحه دسترسی داشته باشند.
توصیف تصاویر
در صورتی که در صفحه تصویری وجود داشته باشد و کاربر نابینا برای دستیابی به هدفش نیاز به درک محتوای آن دارد، باید متن جایگزین (Alternative text) تعریف شود. این متن جایگزین باید به صورت مختصر و با زبانی واضح و قابل فهم، محتوای تصویر را توصیف کند.
حالت‌های متمرکز (Focus States)
برای کاربران نابینا که از صفحه‌خوان استفاده می‌کنند؛ پیمایش در صفحه، نیازمند تعیین ترتیب حرکت از یک عنصر به عنصر دیگر است. در دستگاه‌های موبایل، این پیمایش با حرکت سوایپ (کشیدن انگشت) انجام می‌شود، در حالی که در دسکتاپ، کاربران از کیبورد برای جابجایی بین عناصر استفاده می‌کنند. تعیین صحیح حالت‌های متمرکز (focus states) اطمینان می‌دهد که کاربران نابینا می‌توانند به ترتیب و بدون مشکل به تمام بخش‌های مهم صفحه دسترسی پیدا کنند.
تست‌های دستی شامل تست با کیبورد و تست با صفحه‌خوان است. طراحان محصول پس از پیاده‌سازی هر ویژگی، باید از طریق صفحه‌خوان بررسی کنند تا عناصر صفحه به‌درستی برچسب‌گذاری شده باشند و همه عناصر در صفحه قابل دسترسی هستند. در دسکتاپ، باید با استفاده از کیبورد، جریان طراحی شده را طی کرده و ترتیب حالت‌های متمرکز (focus states) را تست کنند.
تست‌های اتوماتیک با استفاده از ابزارهایی مانند Arc Toolkit ،Lighthouse و... انجام می‌شوند. این ابزارها می‌توانند حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد از مشکلات دسترس‌پذیری را شناسایی کنند.
محصولات دیجیتالی باید با مشارکت کاربران نابینا یا کم‌بینا تست شوند تا اطمینان حاصل شود که تمامی عناصر به درستی کار می‌کنند. تست با کاربران واقعی، می‌تواند مشکلاتی را که ابزارهای اتوماتیک قادر به شناسایی آن‌ها نیستند را مشخص کند و به بهبود کلی دسترس‌پذیری کمک کند.
در دنیای دیجیتال امروز، تضمین دسترسی‌پذیری محصولات دیجیتالی از اهمیت بالایی برخوردار است. این امر باعث می‌شود که محصولات دیجیتالی توسط تمامی افراد با توانایی‌های مختلف قابل استفاده باشد.
با رعایت اصول طراحی مانند برچسب‌گذاری مناسب، توصیف دقیق تصاویر، تنظیم درست حالت‌های متمرکز و انجام تست‌ها، می‌توان اطمینان حاصل کرد که محصولات دیجیتالی برای کاربران نابینا قابل دسترس هستند. همچنین، تست محصولات با کاربران واقعی نابینا می‌تواند به شناسایی و رفع مشکلاتی که در مراحل اولیه طراحی نادیده گرفته شده است، کمک کند.
با توجه به این موارد، توسعه‌دهندگان و طراحان باید همواره به دسترس‌پذیری توجه ویژه‌ای داشته باشند و آن را به عنوان یک بخش اساسی از فرآیند طراحی و توسعه محصول در نظر بگیرند. این تلاش‌ها باعث بهبود تجربه‌کاربری برای افراد نابینا و کم‌بینا می‌شود. به این ترتیب، ما می‌توانیم به‌سوی دنیایی حرکت کنیم که در آن همه افراد، صرف نظر از توانایی‌های جسمی خود، بتوانند به طور برابر از مزایای فناوری‌های دیجیتال بهره‌مند شوند.
