حتما شما هم معلم‌ها و اساتیدی را به خاطر می‌آورید که با وجود دانش و تخصص متوسط، ارتباط فوق‌العاده‌ای با دانش‌آموزان یا دانشجویان خود برقرار کنند و مطالب درسی را چنان جذاب و دلنشین ارائه می‌دهند که شاگرد متوجه گذشت زمان نمی‌شود.
از سویی دیگر، هستند معلمانی که با وجود سواد و تخصص بالاتر، توانایی انتقال مطالب درسی را در سطح عالی ندارند و در نتیجه کلاس‌های آن‌ها مورد استقبال شاگردان قرار نمی‌گیرند.
به عنوان یکی از مهم‌ترین دلایل این تفاوت، می‌توان به فن بیان معلم و توانایی او در مهارت‌های ارتباطی اشاره کرد. فن بیان در تدریس، یکی از مهم‌ترین آموزش‌هایی است که هر معلمی برای موفقیت و توسعۀ شغلی خود به آن نیاز دارد.
در این مقاله از مجله اساتید استادبانک (بزرگ‌ترین پلتفرم آموزش خصوصی در کشور) قصد داریم تکنیک‌هایی را معرفی کنیم که به شما کمک می‌کند تا تسلط بیشتری روی کلام خود داشته باشید و قدرت بیان و سخنوری خود را افزایش دهید. پس تا پایان این مقاله با ما همراه باشید.
بر خلاف تصور برخی افراد، فن بیان به معنای پرحرفی یا چرب‌زبانی برای دستیابی به اهداف نیست. بلکه مجموعه اصولی است که به ما کمک می‌کنند تا کلام نافذی داشته باشیم، روی صدا، لحن و بیان خود مسلط شویم، منظور و خواستۀ خود را به شیوۀ مؤثری منتقل کنیم و در نهایت، ارتباط سازنده‌تری را با مخاطبان خود برقرار نماییم.
همان طور که در مقدمۀ این مقاله هم اشاره کردیم، مهارت‌های ارتباطی معلم تأثیر مستقیمی روی موفقیت شغلی او، میزان علاقمندی دانش‌آموز به درس و رضایت شاگرد از کلاس درس دارد.
به وضوح، فن بیان یکی از اجزای کلیدی در مهارت‌های ارتباطی است. هر فردی در زندگی خود، در هر شغل و موقعیتی که باشد، گاهی اوقات و یا هر روز، نیاز دارد در مقابل دیگران صحبت کند، روی آن‌ها تأثیر بگذارد و یا آنان را در رابطه با موضوعی خاص، متقاعد کند.
این موضوع، به خصوص برای معلم‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. چرا که کلام مهم‌ترین ابزار کار هر معلمی است. چه در حین تدریس، چه در زمان گفتگو با شاگردان یا والدین آن‌ها. فن بیان معلم نقش اساسی ایفا می‌کند.
پس از اینکه با اهمیت فن بیان معلم در تدریس آشنا شدیم، نوبت به معرفی برخی تکنیک‌های فن بیان می‌رسد. در این بخش به 15 مورد از مهم‌ترین تکنیک‌های فن بیان که بر اساس بهترین کتاب‌ها و مقالات این حوزه جمع‌آوری شده‌اند و همچنین تکنیک‌هایی که مورد تایید اساتید فن بیان هستند، اشاره کرده‌ایم.
تن صدای معلم، تاثیر غیر قابل انکاری روی برقراری ارتباط با دانش‌آموز دارد. به عنوان معلم باید بتوانید رسا، واضح و قاطع صحبت کنید. اما رسا بودن لزوما به معنی بلند صحبت کردن نیست.
اگر صدای شما بیش از حد بلند باشد موجب آزردگی دانش‌آموز خواهد شد و اگر بیش از حد آرام صحبت کنید دانش‌آموز توجه کافی به درس نشان نمی‌دهد. بنابراین لازم است که با تکرار و تمرین، تن صدای خود را به صورت مناسب، تقویت و تنظیم کنید.
ضمنا توجه داشته باشید که اگر تن صدای شما از ابتدا تا انتهای کلاس، یکنواخت باشد، از جایی به بعد توجه و تمرکز دانش‌آموز از بین می‌رود. به همین دلیل لازم است در زمان‌های مناسب و به صورت آگاهانه، تُن صدای خود را کمی بالا یا پایین ببرید.
سرعت صدای شما باید به نحوی تنظیم شود که دانش‌آموز و والدین قادر باشند تمامی کلمات‌تان را به وضوح بشنوند. شمرده صحبت کردن یکی از ویژگی‌های افرادی است که فن بیان خوبی دارند. این امر نه تنها درک شنونده را از صحبت‌های شما تقویت می‌کند، بلکه باعث می‌شود شما فردی آرام و مطمئن به نظر برسید.
این نکته را هم در نظر داشته باشید که منظور از شمرده صحبت کردن، کُند حرف زدن نیست. چرا که این موضوع نیز باعث خستگی مخاطب می‌شود و به راحتی توجه او را از شما و صحبت‌هایتان منحرف می‌کند. پس سعی کنید سرعت مناسب حرف زدن خود را پیدا کنید.
همانند قسمت قبل، پیشنهاد می‌کنیم به منظور تاثیرگذاری بیشتر کلامتان، در برخی مواقع و به فراخور موقعیت، سرعت سخن گفتن خود را کاهش یا افزایش دهید تا فضای مکالمه از حالت یکنواخت و بی‌روح خارج شود.
تمرین: یکی از بهترین تمرینات برای افرادی که بیش از حد تند یا کند صحبت می‌کنند تمرین خودکار است. برای انجام این تمرین، یک خودکار را به صورت افقی بین دندان‌هایتان قرار دهید و به مدت 3 دقیقه، متنی را با صدای رسا و واضح بخوانید. این کار را روزی چند مرتبه، و هر بار به مدت سه دقیقه انجام دهید.
همۀ نوازنده‌‌ها، با دقت و وسواس مثال‌زدنی از ابزارهای موسیقی مراقبت می‌کنند. صدای شما نیز حکم جعبۀ موسیقی با ارزشی را دارد که با کمک آن می‌توانید زیباترین نواها را خلق کنید و تاثیرات عمیقی را روی دانش‌آموزان‌تان بگذارید. بنابراین مانند هر نوازنده‌ای باید از این جعبۀ موسیقی به خوبی مراقبت کنید.
تنفس صحیح، نوشیدن منظم آب، خواب کافی، خودداری از دادن زدن و غیره از جمله مواردی هستند که در مقاله مراقبت از صدا برای معلمان در مجله اساتید استادبانک به آن‌ها اشاره کرده‌ایم.
در مقالۀ مراقبت از صدا برای معلمان، اشاره کردیم که به منظور محافظت از صدا و تارهای صوتی خود، باید هر روز اول صبح یا قبل از شروع کلاس، صدایتان را گرم کنید. دو تکنیک رایج برای گرم کردن صدا را نیز معرفی کردیم.
البته گرم کردن صدا فقط با هدف مراقبت از تارهای صوتی انجام نمی‌شود. بلکه تاثیر فوق‌العاده‌ای روی جذابیت صدای شما و قدرت بیان‌تان دارد. بنابراین پیشنهاد می‌کنیم که این مقاله را مطالعه کنید و گرم کردن صدا را جزو برنامۀ روزانۀ خود قرار دهید.
حتما شما هم با افرادی که در حین صحبت کردن دچار لرزش صدا می‌شوند، برخورد داشته‌اید. لرزش صدا یکی از قاتلین فن بیان معلم و هر فرد دیگری در هر شغلی است. لرزش صدا از تاثیرگذاری سخن افراد به شدت می‌کاهد.
دلایل مختلفی برای لرزش صدا وجود دارد، از جمله:
برای از بین بردن لرزش صدا ابتدا باید آن را ریشه‌یابی کنید، سپس از تکنیک‌های متناسب با آن کمک بگیرید. برای مثال:
تمرین: یکی از تمرینات بسیار مؤثر برای از بین بردن لرزش صدا، انجام تمرین بلندخوانی است. هر روز یک متن را انتخاب کنید، جلوی آینه بایستید و آن را با صدای بلند بخوانید. این یک تمرین بسیار ساده ولی کاربردی برای تقویت صدا و کنترل لرزش آن است.
نحوۀ تنفس شما یکی از مهم‌ترین علائمی است که به مخاطب نشان می‌دهد شما آرام و با اعتماد به نفس هستید یا دچار استرس و تنش شده‌اید. حتما توجه کرده‌اید که وقتی در شرایط استرس‌زا قرار می‌گیرید تنفستان بسیار سطحی‌تر و سریع‌تر از مواقع دیگر است.
نحوۀ تنفس نه تنها میزان استرس یا آرامش شما را به مخاطب نشان می‌دهد، بلکه بر میزان هوایی که وارد دیافراگم خود می‌کنید و در نتیجه بر طنین صدای شما نیز بسیار تاثیرگذار است.
در وهلۀ اول سعی کنید همواره از روش تنفس عمیق یا دیافراگمی به جای تنفس سطحی استفاده کنید. ثانیا تمرینات تنفسی مختلف را یاد بگیرید تا در حین صحبت کردن، درس دادن یا در مواقع پراسترس، روی دم و بازدم خود کنترل کامل داشته باشید و به اصطلاح نفس کم نیاورید.
تمرین: یکی از بهترین تمرین‌ها در زمینۀ تنفس عمیق، تمرین بازدم با استفاده حرف سین یا شین است. برای این کار یک دم عمیق بگیرید تا دیافراگم شما پر از هوا شود. سپس در طول 30 الی 60 ثانیه، با گفتن حرف "س" یا "ش" هوای داخل دیافراگم را به طور کامل بیرون بدمید. این کار را چند مرتبه در روز انجام دهید.
شاید برایتان جالب باشد که بدانید حتی طرز نشستن و ایستادن شما تاثیر مستقیمی روی بیان‌تان دارد. صاف نشستن، وضعیت مناسب سر و گردن، قفل نکردن عضلات صورت و بدن به شما کمک می‌کند تا به خوبی نفس بکشید، کنترل بهتری روی صدای خود داشته باشید و صدایتان طنین و نفوذ بیشتری داشته باشد.
برای بهبود فن بیان معلم باید به کمک زبان بدن، تاثیرگذاری کلام خود را بیشتر کنید. به منظور دستیابی به این هدف، لازم است علائمی از زبان بدن را که به مخاطب پیام‌های مثبت یا منفی می‌فرستند، شناسایی کنید و در صحبت‌های خود آن‌ها را رعایت کنید. برای مثال:
همۀ این موارد، بخشی از زبان بدن یا ارتباطات غیر کلامی هستند که استفادۀ درست یا غلط از آن‌ها می‌تواند قدرت بیان شما را چند برابر کند یا آن را تا پایین‌ترین سطح کاهش دهد. در ضمن فراموش نکنید که زیاده‌روی در استفاده از زبان بدن هم می‌تواند تاثیر منفی روی جذب مخاطب داشته باشد.
یکی از نکات مهم برای افزایش قدرت بیان و تاثیرگذاری کلام، استفاده از مکث‌های به جا و معنادار است. بعد از هر چند جمله، یا بعد از گفتن حرف‌های مهم، به مدت 3 تا 4 ثانیه مکث کنید و ارتباط چشمی برقرار کنید. این کار چند خاصیت دارد:
استفاده از تکیه کلام‌ها و آواهای نامفهوم یکی از مواردی است که می‌تواند فن بیان معلم را دچار مشکل کند.
تکیه کلام‌ها کلماتی یا عباراتی هستند که در صحبت‌های خود مرتب آن را تکرار می‌کنید بدون اینکه کاربردی در آن جمله داشته باشند؛ مانند "در واقع"، "حقیقتا"، "مثلا"، "چیز" و غیره.
آواهای نامفهوم یا جمله‌پُرکن‌ها نیز حروفی هستند که برای اتصال جملات، به دفعات مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ مانند "آممممم"، "اِاِاِاِ" و غیره.
تمرین: با روش‌هایی مانند ضبط کردن صدای خودتان در حین صحبت با دیگران، یا گوش دادن به وویس‌هایی که برای آن‌ها می‌فرستید تکیه کلام‌ها و آواهای نامفهوم در کلام خود را پیدا کنید و سپس با تمرین و تکرار تا حد امکان آن‌ها را حذف کنید.
تپق زدن به معنی تلفظ اشتباه برخی کلمات، جابجایی برخی آواها و یا گرفتگی زبان در حین صحبت کردن است.
تپق زدن بخش جدایی‌ناپذیری و طبیعی در بیان هر فردی است اما اگر این اتفاق، بیش از حد تکرار شود می‌تواند تاثیرات منفی روی فن بیان معلم داشته باشد. شمرده صحبت کردن، تنفس صحیح و تمرینات تندگویی و هم‌خوانی با آهنگ‌هایی که سرعت بالایی در اجرا دارند، می‌توانند به کمتر شدن تپق در حین صحبت کمک کنند.
دایرۀ لغات شما مجموعه کلماتی هستند که در گفتگوهای خود از آن‌ها استفاده می‌کنید. هر چقدر که دایرۀ لغات‌تان به عنوان معلم خصوصی یا معلم مدرسه، گسترده‌تر باشد، بدون شک بیان قدرتمندتری خواهید داشت. برای گسترش دایرۀ لغات خود سعی کنید:
تمرین: یکی از تمرینات فوق‌العاده کاربردی برای افزایش دایرۀ لغات، تمرین مترادف‌نویسی یا مترادف‌سازی است. برای انجام این تمرین، باید کلماتی را انتخاب کنید و برای آن‌ها پنج تا ده مترادف پیدا کنید. این تمرین به شما کمک می‌کند تا از تکرار و کلیشه پرهیز کنید و متناسب با موقعیت، از کلمات و واژگان متنوع استفاده کنید.
همان طور که استفاده از چاشنی‌ها در غذا باعث ایجاد طعم و رایحۀ مطلوب می‌شود، چاشنی در کلام نیز آن را شیرین‌تر و تاثیرگذارتر می‌کند. برای مثال، استفاده از یک بیت شعر، نقل قول، ضرب‌المثل، یک داستانِ کوتاه یا شوخ‌طبعیِ به جا و به اندازه، می‌توانند چاشنی‌های اثربخشی در مکالمات و ارتباطات باشند.
برخی از معلمان برای اینکه سطح سواد و مطالعۀ خود را به دانش‌آموز یا والدین او نشان بدهند در حین صحبت کردن از کلمات بسیار تخصصی، پیچیده یا ناملموس استفاده می‌کنند. البته استفاده از عبارات تخصصی در نوشتار یا در برخی شرایط خاص می‌تواند کاربردی باشد. ولی استفادۀ بیش از حد از این نوع کلمات به دلایل مختلف توصیه نمی‌شود. از جمله اینکه:
بنابراین، همواره سادگی در کلام را در اولویت در قرار دهید و تا زمانی که نیاز نیست از استفاده از کلمات پیچیده و ناملموس خودداری کنید.
لحن، در واقع احساس شما و موسیقی صدای شما است که حاوی اطلاعات زیادی برای شنونده است. اگر نتوانید لحن خود را با هدفی که از یک عبارت یا جمله دارید منطبق کنید، کلامتان تاثیرگذار نخواهد بود و حتی ممکن است مخاطب، برداشت کاملا متضادی از صحبت‌های شما داشته باشد.
برای مثال، این جمله را در نظر بگیرید: "بله، حق با شماست". به عنوان گوینده می‌توانید این جمله را هم با لحن تأییدآمیز بیان کنید و هم به صورت کنایه‌‌آمیز. بسیاری از سوء تفاهماتی هم که بین افراد پیش می‌آید به این دلیل است که گوینده نمی‌تواند لحن مناسب آن جمله را به کلامش خورد کلام خود بدهد.
تمرین: یکی از تمرین‌های مفید برای تقویت لحن مناسب، ضبط کردن صدایتان در حین مکالمات است. بعد از گوش دادن به صدای خودتان، متوجه خواهید شد که لحن شما تا چه حد با هدفی که از یک مکالمه دارید، مطابقت دارد. قصه گفتن، اخبار گفتن، شعر خواندن و تعریف کردن خاطره نیز می‌تواند در تقویت لحن شما بسیار کمک کننده باشد.
در این مقاله از سایت معلمان استادبانک 15 تکنیک کاربردی را برای بهبود فن بیان معلم ارائه کردیم. نکتۀ بسیار مهم این است که فن بیان مهارتی نیست که تنها با خواندن چند مقاله به آن دست پیدا کنید. بلکه باید آن را طی ساعت‌ها مطالعه و تمرین فرا بگیرید.
هدف ما نیز در این مقاله ارائۀ نکات مهمی در زمینۀ فن بیان بود که هم می‌تواند به عنوان مقدمه‌ای برای آموزش فن بیان در نظر گرفته شود و هم شما را به مطالعۀ کتاب‌ها و انجام تمرینات بیشتر در این حوزه ترغیب کند.
با جستجوی عبارت مهارت‌های ارتباطی معلم در مجله اساتید استادبانک، به سایر مقالات این بخش، از جمله مهارت متقاعدسازی، ارتباط با دانش‌آموزان و غیره دسترسی خواهید داشت.
ضمنا اگر به تدریس خصوصی علاقه‌مند هستید و هنوز فعالیت خود را در سایت استادبانک شروع نکرده‌اید، کافیست شرایط همکاری با استادبانک را در سایت جستجو کنید و پس از مطالعۀ آن مراحل ثبت نام معلم خصوصی را طی کنید.
همچنین از طریق شماره 91005343-021 می‌توانید با مشاوران و کارشناسان ما در ارتباط باشید و سؤالات خود را در زمینۀ ثبت نام در استادبانک به عنوان معلم خصوصی مطرح نمایید.
