علم‌خوانی ۱: خونگرم یا خونسرد!

خب گفتم نوشته هایم در قالب علم خوانی باشند هرچند صرفا علم خوانی نیست و به نقد و برسی و... هم می‌پردازیم

معلم های زیست شناسی همیشه در توضیح این مفهوم برای بچه ها مشکل دارند. چون طبیعت پر است از چیزهایی به نام استثنا. البته خواهیم دید که این فرض که همه جای طبیعت یکدست است و چند جا هم استثنا» داریم، اصولاً فرض غلطی است. در طبیعت هیچ چیز اصل نیست. مثلاً اینکه به ما یاد داده اند پستانداران و پرندگان خونگرم هستند» یا «خزندگان خونسرد هستند» کلا مطلب غلطی است. آن هم به دو دلیل نخست همان استثناهایی که قرار است در موردشان صحبت کنیم و بگوییم که در طبیعت خیلی هم استثنایی نیستند و دلیل دوم اینکه پرندگان گروهی جدا از خرندگان نیستند. (در علم‌خوانیهای بعدی در این مورد حرف می‌زنیم) از لاکپشت به مارمولک به تمساح به پرندگان سیری دائمی به سمت «خونگرم شدن» دیده میشود و مرز مشخصی در این میان وجود ندارد.

خونگرم بودن یعنی چه؟
در حقیقت واژه خونگرم (Warmblooded) هیچ معنای روشنی به ذهن متبادر نمی کند و جز در ادبیات عامیانه علمی کاربرد دیگری ندارد. در عوض دانشمندان برای صحبت کردن از موجوداتی که سوخت و ساز بیشتری دارند (مثلاً پرندگان) از دو مفهوم مجزا کمک میگیرند مفهوم اول در مورد ثابت یا متغیر بودن دمای بدن است و مفهوم دوم درباره شیوه گرم کردن بدن مثلاً اگر دمای بدن جانوری ثابت باشد به او «هومیوترم» (Homeotherm) می گویند و برعکس اگر موجودی نتواند دمای بدنش را کنترل کند و با تغییر دمای هوا دمای بدن او هم تغییر کند به او پویکیلوترم (Poikilotherm) گفته می شود. به علاوه اگر جانوری بتواند با صرف انرژی بدن خود را به اندازه کافی گرم کند میگوییم اندوترم (Endotherm) است و جانوری که مجبور باشد حمام آفتاب یا آب گرم یا هر چیز گرم دیگری بگیرد تا گرم شود اکتوترم (Ectotherm) نامیده میشود. بنابراین با اجازه فرهنگستان زبان و فرهنگستان علوم تا آخر همین مقاله کلمه خونگرم را غیر علمی اعلام می کنیم و به جای چهار واژه بیگانه ای که از آنها نام بردیم از این واژهای من در آوردی در عوض فارسی) استفاده می کنیم هومیوترم پایادما / پویکیلوترم: پویادما اندوترم درون گرم/اکتوترم برون گرم.

پاورقی: پیشنهاد واژه علمی
چهار واژه فنی این مطلب، واژه های هومیوترم پویکیلوترم اندو ترم و اکتوترم هستند که به ترتیب به جای آنها واژه های پایادما موجودی که دمای بدنش ثابت است پویاد ما موجودی که دمای بدیش متغیر است، درون گرم موجودی که از درون بدنش را گرم میکند) و برون گرم (موجودی که از بیرون گرما می گیرد پیشنهاد میشوند. «هومئو» (Homeo) در زبان لاتین پیش وندی به معنی «همه» است و البته خودش از هومویو» (Opolo) یونانی گرفته شده که با «هم» فارسی ریشه باستانی مشترکی دارد. «پویکیلوس» (moikidos) هم در یونانی یعنی «گل منگلی» و «خالدار » اندو (Endo) لاتین از انتوس (EVTOS) یونانی به معنی «درون» گرد نده و با «اندر» فارسی هم ریشه است؛ اکتو (Ecto) (EKT) به معنی «بیرون» گرفته انجام «نرم» هم به معنی گرما از «ترمه» (purn) یونانی گرفته است. هیچ کدام از این واژه ها نه انگلیسی هستند و نه حتى لاتین» مثلا کلمه لاتین بر با «کالور» (Calor) است. منتها ما هم نه انگلیسی هستیم و نه لاتینی اغلب واژگان علمی انگلیسی نیستند، بلکه بر اساس قواعد زبان لاتین زبان روم باستان) و با استفاده از واژه های این زبان و گاهی هم وام واژه های یونانی ساخته شده اند؛ همان طور که خیلی از واژه های فارسی نیز از عربی و ترکی گرفته شده اند و این طبیعت زبان است. در مورد پدیده های طبیعی مثل زبان نمی توان با ایراد حکم و قانون نظر داد اما می توانیم از همان فرایند طبیعی که وام واژه ها برای پخش شدن در زبان استفاده میکنند استفاده کنیم و کاربرد واژه های فارسی را جا بیندازیم برای ارسی سازی این واژه های فنی باید علاوه بر سرشت و ریشه واژه ها به معنای آنها هم دقت کرد. دما» و «گرما» دو مفهوم مستقل اما نزدیک به هم هستند و نمی توان از آنها جای هم استفاده کرد. وقتی صحبت از ثابت ماندن یا تغییر کردن حرارت است چیزی که تغییر کرده محتوای انرژی گرمایی است. که با «دما» مشخص میشود اما زمانی که صحبت از ایجاد حرارت باشد باید از کلمه «گرما» استفاده کرد، زیرا نشان دهنده تغییر صورتی دیگر از انرژی به انرژی گرمایی است. بنابراین برگرداندن ریشه شناسی واژه های بیگانه لزوما گام مناسبی برای فارسی سازی واژه های تخصصی نیست

مثال های استثنایی
اغلب جانورانی که به عنوان «خونگرم» می شناسیم. پایادما و درون گرما هستند، یعنی دمای بدن آنها تغییر نمی کند و گرمای بدن خود را خودشان تأمین می کنند در مقابل آنهایی که عنوان خونسرد دارند پویادما و برون گرما هستند. اما این میان استثنا زیاد است و این استثناها آن قدر زیاد و جدی هستند که نمی توان از آنها صرف نظر کرد. گاهی اوقات این موجودات استثنایی را هم با عنوان «خونگرم» یا «خونگرم موقتی» می نامند اما همان طور که گفتیم بهتر است از این واژه ها کمتر استفاده کنیم.

خونگرم هایی که خونسرد هستند
در کنار این موجودات که به طور کلاسیک به عنوان خونسرد میشناختیم موجوداتی هم هستند که فکر می کنیم خونگرم هستند اما در حقیقت آن قدرها هم خونگرم نیستند. مثلاً از میان پستانداران نمونه هایی هستند که قادر به کنترل دمای بدن خود نیستند. بهترین نمونه برخی از حشره خواران مثل موشهای کور هستند که مشخصاً حیواناتی پویاد ما هستند. به جز این نمونه های ناتوان از کنترل دمای بدن پستاندارانی هم هستند که بنا به شرایط میتوانند دمای بدن و سوخت و ساز خود را موقتاً یا برای مدت طولانی کاهش دهند. تقریباً همه پستاندارانی که خواب زمستانی دارند در زمان خواب دارای سوخت و سازی بسیار پایین هستند. اما جالب ترین نمونه ها پستانداران غواصی مثل فک ها و سیل ها هستند. این گوشت خواران آبزی برای صرفه جویی در مصرف اکسیژن خونشان هنگام غوص، سوخت و ساز ضربان قلب و دمای بدنشان را پایین می آورند اگر گفتید چرا این پستانداران با ششهای خالی شیرجه می زنند؟

موجودات پایادما و درون گرما انرژی بیشتری مصرف می کنند غذای بیشتری می خورند و در عوض از مزایای این جریان انرژی سود میبرند. موجودات پویادما و برون گرم نیز گرچه مشکلاتی برای زندگی در مناطق سرد دارند و کلا کندتر هستند اما در عوض با انرژی و اکسیژن کمتری می توانند زنده بمانند. هر موجودی بنابه نیازهایش معایب و مزایای یکی از این دو راهبرد را انتخاب می کند

آیا کروکودیلها به تازگی خونسرد شده اند؟
خب اجداد کروکودیلهای امروزی خیلی اهل آب نبودند. آنها زمانی رقبای اصلی دایناسورها بودند روی دو پای عقب خود میدویدند، همه جور شکل و ظاهری داشتند حتی انواع منقار دار گیاه خوار و دوپای گردن دراز احتمالاً بخت و شانس تنها دلیل برتری دایناسورها به آنها بوده و سرانجام با غلبه دایناسورها همه انواع کروکودیل ها منقرض شدند جز یک گروه که به زیر آب پناه برده بودند با توجه به چهار حفره ای بودن قلب کروکودیلها و ظاهر تند و فرز و سریع انواع ابتدایی و خشکی زی ،آنها خیلی از فیزیولوژیستها اعتقاد دارند کروکودیلها مثل دایناسورها و پرندگان خونگرم بوده اند اما این گروه استثنایی آبزی تنها کروکودیل های باقیمانده تا امروز به خاطر اینکه زیر آب میمانده درست مثل فک ها و سیل ها مجبور شده اند متابولیسم بدن خود را پایین بیاورند تا در مصرف اکسیژن صرفه جویی کنند به همین دلیل طی فرگشت دوباره خونسرد پویادما) و تا حدی برون گرما شده اند.

آیا خونگرم بودن یعنی خوب و باحال و خونسرد بودن یعنی بد و تنبل؟
خیر اصلاً این دو مقوله دو راهبرد فیزیولوژیک برای بقاست موجودات پایادما و درون گرما انرژی بیشتری مصرف میکنند غذای بیشتری میخورند و در عوض از مزایای این جریان انرژی سود میبرند. موجودات پویادما و برون گرم نیز گرچه مشکلاتی برای زندگی در مناطق سرد دارند و کلا کندتر هستند اما در عوض با انرژی و اکسیژن کمتری میتوانند زنده بمانند هر موجودی بنا به نیازهایش معایب و مزایای یکی از این دو راهبرد را انتخاب میکند. یکی از مطالب غلطی که به ما یادداده اند این است که «سیری» در جهت کامل شدن در حیوانات وجود دارد، حیوانات خونسرد اولیه باید فرگشت پیدا کنند تا خونگرم شوند و از این قبیل اما در حقیقت چنین سیری وجود ندارد گذشته از نادرست بودن عبارات خونگرم و خونسرد اصولاً چنین سیری و چنین مفهومی از «کامل بودن حیوانات خونگرم کاملاً بی معنی و نادرست است. زیست شناسی مقایسه ای هرگز موجودات را به «ابتدایی» و «پیش رفته تقسیم نمی کند بلکه تنها می تواند بگوید فلان قسمت از فیزیولوژی یک موجود بر موجود مشابه دیگر برتری دارد و احتمالاً در کنار مزایا، معایبی نیز دارد.

امیرعلی ایرانشاهی ۱۴۰۳/۱۲/۲۸

برگرفته از کتاب دایناسورهای شگفت انگیز اثر عرفان خسروی و ویکی پدیا بخشی هم کتاب های درسی