مقدمه
خیلی وقت‌ها برایمان پیش آمده که رفتار یا گفتار نامناسبی را از فردی نسبت به خودمان یا دیگران مشاهده می‌کنیم.
ممکن است این فرد، عضو خانواده، دوست صمیمی، هم‌کلاسی، همسایه، همکار ،خویشاوند و یا غریبه باشد. در این صورت، چند حالت ممکن است برخورد کنیم:
الف) یا ترجیح می‌دهیم سکوت کنیم؛ که به احتمال زیاد مجبور می‌شویم باز هم آن رفتار را تحمل کنیم؛
ب) یا اقدام به انتقاد کرده و با روش درست این کار را انجام می‌دهیم؛ که در اغلب موارد شاهد تغییر رفتار طرف مقابل خواهیم بود؛
ج) یا اینکه به روش نادرست انتقاد می‌کنیم که آسیب‌های زیادی بدنبال دارد. از جمله اینکه باعث ناراحتی و لجبازی فرد و در نتیجه تکرار رفتار نامناسب در او می شود.
حال به خودمان پاسخ دهیم که جزء کدام دسته هستیم؟
خوب است قبل از بیان روش صحیح انتقاد، در این قسمت ،چرایی انتقاد صحیح یا برخی دلایل ضرورت آن را با هم مرورکنیم.
۱. حفظ شخصیت و احترام افراد؛
وقتی شما به روش صحیح، اشتباه فردی را به او گوشزد می‌کنید، غیر مستقیم به او می‌گویید من برای شما احترام قائلم و حفظ شخصیت شما برایم مهم است؛ و در واقع نمی‌خواهم طوری به شما تذکر دهم که تحقیر شوید.
۲. تاثیرگزاری بیشتر بر روی افراد؛
انتقاد به شیوه مناسب، اثر کلام شما را بالا می‌برد. در واقع شما با انتقاد درست، حداقل توانسته‌اید پذیرش اشتباه را در طرف مقابلتان ایجاد کنید؛ این حالت زمینه تغییر رفتاری را که مورد نظر شماست، ایجاد می‌کند.
۳. کاهش محسوس تنش و ناراحتی بین طرفین، بویژه فرد مورد انتقاد؛
معمولا نفس انسان به گونه‌ایست که دوست ندارد مورد انتقاد واقع شود. بنابراین معمولا در برابر انتقاد موضع می‌گیرد. حال وقتی شما با لحن خوب و شیوه مناسب انتقاد می‌کنید، ناراحتی فرد از انتقاد کننده خیلی کم یا حذف می‌شود. و در نتیجه جلو باز‌خوردهای منفی گرفته می‌شود.
۴. زمینه سازی برای ادامه روابط موثر بین طرفین؛
ما زمانی روابطمان را با دیگران ادامه می‌دهیم که به آنها علاقه داشته باشیم. وقتی فردی به درستی از ما انتقاد می‌کند، غیر مستقیم القا می‌کند که من شما را دوست دارم؛ لذا گفتار و رفتار صحیح شما برایم مهم است. از طرفی چون ما از او انتقاد صحیح دیدیم و دلسوزی او را نسبت به خودمان مشاهده کردیم، محبت به او در دل ما نیز ایجاد می‌شود؛ و همین محبت دو طرفه زمینه ساز روابط موثر بعدی خواهد شد.
۵. آموزش عملی شیوه انتقاد صحیح به انتقاد شونده؛
با انتقاد صحیح، غیر مستقیم به طرف مقابل روش انتقاد کردن را آموزش می‌دهیم. این آموزش نه با حرف زدن بلکه در مقام عمل است؛ که در آموزه های دین عزیز اسلام، دعوت عملی تاثیر و ارزشش بیشتر از دعوت زبانی است.«کونوا دعاه الناس بغیر السنتکم» با عمل خود مردم را به سوی خوبی‌ها دعوت کنید.
نکته: البته روایت فوق، امر به معروف و نهی از منکر را به هیچ عنوان نفی نمی‌کند؛ این دو فریضه در جایگاه خودش، با وجود ۴ شرط وجوب، بر هر مسلمانی لازم و واجب است. بلکه می‌خواهد اهمیت و ضرورت بالای دعوت عملی را گوشزد کند.
۶. کمک به اصلاح فرد و زمینه سازی تغییر مثبت در مسیر زندگی او؛
حتما شما هم بارها تجربه کرده‌اید که یک انتقاد درست از شما، زمینه تغییر رفتار و موفقیت بیشترتان در آینده را رقم زده است. بطوریکه اگر این تذکر بجا از این فرد دلسوز نبود، ممکن بود همین مسیر اشتباه را در زندگی و کار خود ادامه می‌دادید و از موفقیت دورتر می‌شدید؛ اما یک تذکر بجا و صحیح مسیر زندگیتان را عوض کرد.
۷. در پی داشتن رضایت الهی؛
انتقاد صحیح، چون هدیه دادن عیب طرف مقابل به اوست؛ لذا محبوب خدا و مورد رضایت الهی است.حضرت امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: «محبوب‌ترین برادرانم در نزد من کسی است که عیب‌هایم را به من هدیه کند.» وقتی یک عمل محبوب حجت خدا باشد، قطعا محبوب و مورد رضای خدا نیز خواهد بود .
۸. شکر نعمت زبان( در صورت انتقاد زبانی)؛
هر عضوی از اعضای بدن شکر مخصوص به خودش را دارد؛ یکی از بهترین مصادیق شکر نعمت زبان، نصیحت، خیرخواهی و انتقاد سازنده نسبت به بندگان خداست. چرا که کمک به اصلاح فرد و جامعه است. در حالیکه اگر با همین زبان، انتقاد نابجا و غلط انجام شود، کفران نعمت زبان انجام شده است.
۱ . زمان انتقاد؛
هر زمانی برای انتقاد مناسب نیست؛ بهترین زمان برای انتقاد، وقتی است که آمادگی روحی و ذهنی در طرف مقابل وجود داشته باشد. و الا اگر وقتی که فرد، دچار خستگی یا عصبانیت است، اقدام به انتقاد کنیم، نه تنها مورد پذیرش قرار نمی‌گیرد بلکه احتمال لجباز شدن فرد نیز بیشتر می‌شود. گاهی لازم است انتقاد را چند روز، چند هفته و یا چند ماه به تاخیر بیندازیم تا زمینه پذیرش در طرف مقابل ایجاد شود.
۲. مکان انتقاد؛
اگر با انتقاد بدنبال تغییر طرف مقابل هستید ، هیچ‌گاه در جمع از او انتقاد نکنید؛ زیرا بسیاری از افراد حتی آنهایی که مشتاق شنیدن عیب‌های خود هستند، از انتقاد در جمع عصبانی شده و واکنش منفی نشان
می‌دهند.انتقاد در جمع به قیمت خورد کردن شخصیت طرف مقابل، انتقاد نیست؛ بلکه در حقیقت ریختن آبروی اوست. البته گاهی مواقع با وجود شرایط، باید در جمع فرد یا افرادی را امر به معروف و نهی از منکر کرد که این بحث دیگری است و با انتقاد متفاوت است.
۳. زبان انتقاد؛ (نرم و ملایم).
وقتی خداوند حضرت موسی و وصی ایشان جناب هارون را به سوی فرعون ظغیانگر می‌فرستد می‌فرماید: (فقولا له قولا لینا لعله یتذکر او یخشی( *سوره مبارکه طه ۴۳* )به نرمی با او صحبت کنید شاید به خود بیاید یا حداقل تکانی بخورد.)
اگر انتقاد را اهدای عیب بدانیم، لازم است که با رویی گشاده، گفتاری دوستانه و لحنی مهربانانه انتقاد کنیم.در غیر اینصورت انتقاد ما تاثیر منفی خواهد داشت. دقت داشته باشیم طوری عیب شخص را به او بگوییم که حالت سرزنش و زخم زبان نداشته باشد.
۴. انتقاد غیر مستقیم؛
تا جاییکه امکان دارد انتقادها را به صورت غیر مستقیم بگوییم. وقتی دوستمان دیروز کار خوبی انجام داد و امروز همان کار را ترک کرد، بجای یادآوری این اشتباه، بهتر است آن کار خوب را به او یادآوری کنیم .مثلا بگوییم: دیروز خیلی از دستت خوشحال شدم؛ چرا که بهتر از امروز احترام استاد را حفظ کردی. قطعا این شیوه تاثیر بیشتری دارد؛ چون هم انتقاد است و هم نوعی تشویق در آن وجود دارد.
۵ . میزان انتقاد؛
پشت سر هم انتقاد نکنیم؛ چون نتیجه عکس می‌دهد.( الافراط فی الملامه یشب نار اللجاجه).
( غرر الحکم ح ۱۷۶۸) امام امیرالمومنین علیه السلام می‌فرمایند: زیاده‌روی در سرزنش آتش لجاجت را شعله ور می‌کند. انتقادهای پیاپی، در ذهن شخص، از ما فردی عیب‌جو خواهد ساخت.
۶. گفتن خوبی‌ها در کنار عیب‌ها؛
بعضی‌ها فقط عیوب را می‌بینند؛ در کنار عیوب شخص، به خوبی‌های او نیز توجه کنیم. این کار تاثیر کلام ما را به شدت بالا می‌برد. با گفتن خوبی‌ها در کنار انتقاد، به طرف مقابل القاء محبت می‌کنیم. و شخص، ناخودآگاه حس خوبی به ما پیدا خواهد کرد؛ همین ایجاد حس خوب زمینه تاثیرگزاری بیشتر را فراهم می‌کند. پس بیاییم همیشه قبل و بعد از انتقاد خوبی‌های شخص را بیان کنیم.
۷. قالب انتقاد؛ (گفتاری ،کتبی، رفتاری)
انتقاد الزاما با زبان نیست؛ بهتر است متناسب با مخاطب و میزان تاثیرگزاری از شکل و قالبی متفاوت برای انتقاد، بهره بگیریم. گاهی از زبان استفاده کنیم؛ چه حضوری و چه تلفنی؛ گاهی از شیوه کتبی مثل نامه نوشتن با لحن خوب، پیامک و ایمیل فرستادن استفاده کنیم؛ و گاهی هم با زبان بدن یا رفتارمان انتقاد کنیم؛ مثل سر تکان دادن ، لب به دندان گرفتن، با تعجب نگاه کردن، با دست اشاره کردن، اخم کردن، کم‌توجهی کردن، کم کردن موقت ارتباط و... . هر کدام را که تاثیرش بیشتر است، انتخاب کنیم.
۸. نیت انتقاد؛
انتقاد فقط برای اصلاح باشد. نه برای خودنمایی، اظهار فضل و... . وقتی با انگیزه‌های صحیح و الهی اقدام به انتقاد می‌کنیم، تاثیرگزاری و موفقیتمان نیز بیشتر خواهد بود؛ چرا که نیت و انگیزه، شاکله و روح عمل است. در بعضی احادیث داریم که : الا و ان النیه هو العمل؛ یعنی آگاه باشید که نیت همان عمل است. از طرف دیگر نیت صحیح، محبوبیت ما را نیز نزد مخاطب بیشتر می‌کند.
۹. حفظ حریم خصوصی؛
انتقاد فقط به خود شخص گفته شود، نه به دیگران. گاهی بعضی افراد به بهانه انتقاد، عیوب پنهان شخص را پیش دیگران بازگو می‌کنند. این کار علاوه بر اینکه غیبت و حرام است، عزت و آبروی افراد را هم خدشه دار
می‌کند. البته موارد استثنایی هم وجود دارد که در جای دیگری باید به آن پرداخته شود.
۱۰. عیب‌جویی ممنوع؛
انتقاد با عیب‌جویی فرق دارد. هدف انتقاد، اصلاح طرف مقابل است. ولی هدف عیب‌جویی ، مچ‌گیری و تخریب شخصیت است. عیب‌جویی یعنی اینکه من ذره بین دستم بگیرم و دنبال پیدا کردن عیوب طرف مقابلم باشم تا آنها را به رخش بکشم. انسان منتقد می‌تواند محبوب مخاطب خود باشد؛ چون زمینه اصلاح او را فراهم کرده است؛ ولی عیب‌جو هیچ‌گاه محبوب مخاطب خود نیست؛ چرا که دائما او را آزرده خاطر می‌کند.
۱۱. زمینه سازی برای شنیدن و پذیرش انتقاد؛ ( با ۷ گام زیر)
الف) تعیین موضوع جلسه انتقاد از قبل.
ب) اول، خود انتقادی (قبل از تذکر به طرف مقابل، از خودمان انتقاد کنیم.)
ج) خودمان به آنچه از او می‌خواهیم عمل کنیم.
د) مقدمه چینی کنیم: ۱- با ابراز محبت و اعلام دوستی .۲- بگوییم شما هم اگر عیبی می‌بینید بازگو کنید.
ه) آرام کردن فضای روانی طرف مقابل با جملاتی مانند:
این برداشت من بود، شاید هم اشتباه می‌کنم ؛ یا اگر من هم عیبی دارم دوست دارم بگویید.
و) از او بخواهید تا اگر شما نقشی در عیب او دارید، به شما تذکر دهد.
ز) از اینکه شنونده خوبی بوده تشکر کنید.
موفق باشید.
برگرفته از کتاب ( تا ساحل آرامش ): گام های موفقیت در زندگی مشترک، ج اول( اثر استاد محسن عباسی ولدی)
تهیه و تنظیم: علیرضا برادران افتخاری تابستان ۱۴۰۲
