امروزه برای تولید فولاد از روشهای نوینی همچون فولادسازی به روش اکسیژن قلیایی (BOS)، استفاده میشود که علاوه بر کاهش قیمتها، منجر به افزایش خلوص فولاد تولیدی نیز میشود. سالانه تقریباً بیش از ۱٫۶ میلیارد تن فولاد در سراسر جهان تولید میشود.
این آلیاژ بهطور کلی به دو روش عمده خمیری و ذوب کردن ساخته میشود.
درباره فولاد
فولاد یا پولاد (Steel) آلیاژی از آهن است که بین ۰٫۰۰۲ تا ۲٫۱ درصد وزن آن کربن است. خواص فولاد به کمک تغییر در درصد کربن، عناصر آلیاژی و عملیات حرارتی قابل کنترل است. استفاده از فولاد به دلیل استحکام کشش نهایی زیاد و قیمت نسبتاً پایین آن، در صنایع مختلفی از قبیل ساختمان سازی، سازههای زیرساختی، ابزارها، کشتیها، قطارها، خودروها، ماشین آلات، تجهیزات و سلاحهای نظامی کاربرد گسترده دارد.
استحکام فولاد با «میزان کربن محلول» به شدت افزایش مییابد اما از طرفی این افزایش استحکام باعث کاهش قابلیت جوشکاری و افزایش احتمال شکست ترد میشود. استحکام فولادهای فریتی (فِرومغناطیس) رابطه معکوسی با شکلپذیری دارد. تلفیق استحکام و شکلپذیری با پایدارسازی فاز آستنیت (پارامغناطیس) در فولادهای مدرن چند فازی قابل بهبود است.
روشهای ساخت فولاد
برای ساخت فولاد، دو روش عمده وجود دارد. روش اول استفاده از آهن اسفنجی و کورههای قوس الکتریکی برای ذوب آهن اسفنجی و سپس آلیاژسازی است. روش دوم استفاده از آهن خام (آهن تولید شده در فرایند احیای غیرمستقیم) و سوزاندن کربن اضافی آن است. طی این فرایند میزان کربن آهن خام از بازهٔ ۵٫۳ تا ۶ به ۲٫۰ تا ۱٫۵ درصد وزنی کاهش مییابد، سپس عناصر دیگر در آن افزوده میشوند تا ترکیب مورد نظر بدست آید.
آهن معمولاً به صورت سنگ معدنی مانند مگنتیت و هماتیت در پوسته زمین پیدا میشود. فولاد را با سوزاندن کربن آهن خام سفید و همجوش کردن آن با کمی کربن و اندازه کردن عنصرهای دیگر در آن، به دو روش خمیری کردن و ذوب کردن تولید میکنند.
روش خمیری
در آغاز صنعت فولادسازی، فولاد به این روش ساخته میشد. در این روش آهن خام در تشت کوره شعلهای گذاشته میشود و روی آن شعله دمیده میشود تا مذاب شود. آهنخام مذاب شده به هم زده میشود تا کربن آن با تماس با اکسیژن هوا بسوزد. پس از آن که کربن آن به مقدار قابل توجهی به صورت گاز {\displaystyle {\ce {CO2}}}از آن جدا شد، دمای ذوب آن بالا میرود و به صورت خمیری درمیآید. خمیر فولاد به صورت تکهتکه با گازانبر از کوره بیرون آورده میشود و با پتک روی آن میکوبند تا سرباره تشکیل شده از آن جدا شود و یکپارچه شوند. سپس از فولاد بدست آمده استفاده میشود. این روش به دلیل آن که ظرفیت تولید کافی ندارد و فولاد به دست آمده همواره کیفیت یکسانی ندارد دیگر مورد استفاده قرار نمیگیرد.
روش ذوب
امروزه تقریباً تمامی فولاد جهان از طریق ذوب آهن به روشهای مختلف به دست میآید. این روشها میتوانند شامل فولادسازی در کنورتور یا فولادسازی در کورههای EAF باشد.
در روشهایی که از کنوروتور استفاده میشود، آهنخام مذابی که از که فرایند کوره بلند به دست آمدهاست درون کنورتور ریخته میشود تا با استفاده از دمش گاز اکسیژن کربن اضافی آن سوزانده شود. بدین ترتیب کربن فولاد به میزان مورد نظر خواهد رسید. سپس با اضافه کردن عناصر آلیاژی به آن استحکام فولاد افزایش خواهد یافت.
در روشهایی که از کورههای قوس الکتریکی استفاده میکنند، ابتدا آهن اسفنجی تولید شده در فرایند احیای مستقیم درون کوره قوس الکتریکی ریخته میشود تا ذوب شود. دمای این کورهها به حدی است که در همان ذوب اولیه فولاد با درصد کربن نسبتاً پایین تولید میشود. سپس فولاد تولید شده درون کورهٔ پاتیلی ریخته میشود تا در آنجا عملیات آلیاژسازی انجام شود. این عملیات شامل تنظیم کردن میزان کربن، اضافه کردن عناصر آلیاژی و یکدستسازی ترکیب فولاد است.
پس از بدست آمدن ترکیب شیمیایی مورد نظر در فولاد، لازم است که آن را به صورت مورد نیاز ریختهگری کرد. در اکثر موارد فولاد بدست آمده به صورت تختال، تیرآهن یا میلگرد ریختگری مداوم میشود.
فولادریزی
برای ساخت برخی قطعات فولادی که شکل پیچیده یا تیراژ کمی دارند لازم است به صورت جداگانه ریختهگری انجام شود که در صنعت به آن فولادریزی گفته میشود. فرایند ذوبریزی فولاد همانند چدنریزی است، چون فولاد مذاب هنگام سرد شدن و انجماد دچار انقباض میشود، بایستی قطعات فولادی را از هر سو ۱٫۵٪ تا ۲٪ بزرگتر ساخت. پس از انجماد فولاد مذاب، تکهٔ فولادی به اندازهٔ ساخته شده درآید.
حتی در یک بازه کوچک از غلظتهای مختلف کربن و آهن که فولاد را میسازند، میتوان ساختارهای میکروسکوپی مختلف با خواصی کاملاً متفاوت ایجاد کرد. پایدارترین حالت آهن خالص در دمای اتاق معمولی ساختار مکعبی وسط-بدنی (body-centered cubic) است که alpha iron یا α-iron خوانده میشود. آهن آلفا یک فلز نسبتاً نرم بوده و توان حل کردن کربن زیادی ندارد. افزودن کربن به α-iron باعث تولید فریت (ferrite) میشود. در دمای ۹۱۰ درجه سلسیوس آهن خالص تبدیل به ساختار مکعبی وسط-وجهی (FCC) میشود که gamma iron یا γ-iron خوانده میشود. افزودن کربن به γ-iron باعث تولید آستنیت (austenite) میشود.
آهنگری
آهنگری یا فورجینگ فرآیندی است که در آن با استفاده از نیروی مکانیکی تغییرشکل لازم بر روی فولاد انجام میشود. این تغییر شکل روی فولاد میتواند طی یک یا چند مرحله توسط پتککاری یا پرسکاری انجام شود و شکل نهایی ایجاد شود. برای افزایش قابلیت شکلپذیری معمولاً به فولاد گرما میدهند تا به حالت خمیری درآید، سپس آن را با پتک میکوبند یا چکشکاری میکنند تا به شکل خواسته شده در آید.
در مقالات بعدی به کاربردهای مختلف فولاد میپردازیم. برای مطالعه مقالات بیشتر درباره فولاد به بلاگ پارسخورشید سر بزنید.