معضل مسکن یک مشکل جهانی
به دلیل بروز فرهنگ شهر نشینی که حاصل صنعتی شدن کشور ها در دهه های اخیر میباشد، مسکن به یک معضل مهم برای تمام جوامع تبدیل شده است. به همین دلیل تقاضای مسکن در شهر ها بیشتر شده که این افزایش تقاضا و کمبود عرضه فشار دو چندانی را بر خانواده های کم درآمد به دلیل افزایش قیمت مسکن و در نتیجه نرخ اجاره بها می آورد. این امر باعث شده که کشور های مختلف برنامه های گوناگونی را در جهت تأمین مسکن اقشار کم درآمد طرح ریزی نمایند.
یکی از روش ها و برنامه هایی که دولت های مختلف در زمینه حل مشکل مسکن از آن استفاده نموده اند؛ برنامه ها و قوانین جهت مشارکت مردم با دولت برای ساخت مسکن است. این همکاری به معنای ایجاد و اجرای طرح‌هایی است که در آن مردم به‌طور فعال در فرایند ساخت مسکن مشارکت کنند. این نوع همکاری می‌تواند در قالب‌های مختلفی از جمله تأمین منابع مالی، فراهم کردن زمین برای ساخت خانه‌های ارزان‌قیمت و یا ارائه مشاوره فنی در زمینه انتخاب مصالح و طراحی بهینه باشد. هدف این نوع همکاری، ایجاد مسکن مناسب و به‌صرفه برای اقشار مختلف جامعه، به ویژه برای کسانی است که توانایی خرید خانه‌های معمولی را ندارند.
یکی از مهم‌ترین اهداف این برنامه‌ها، کاهش فشار بر دولت در تأمین مسکن و استفاده بهینه از منابع و ظرفیت‌های موجود در جامعه است. در این مدل‌ها، دولت نه تنها از طریق تأمین مالی و تخصیص زمین، بلکه از طریق فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای ساخت خانه‌ها مانند تأمین آب، برق، گاز و راه‌های دسترسی، نقش عمده‌ای ایفا می‌کند. در عین حال، مردم به‌عنوان مشارکت‌کنندگان اصلی در این فرآیند می‌توانند در انتخاب طراحی خانه‌ها و نحوه ساخت مشارکت کنند، که این امر می‌تواند باعث کاهش هزینه‌ها و بهینه‌سازی فرآیند ساخت شود.
تجربه های کشورهای گوناگون در مشارکت مردم با دولت برای ساخت مسکن
همانطور که در بالا اشاره شد کشور های مختلف برای کمک به اقشار کم درآمد و توسعه خود؛ پا در میدان گذاشته اند.
آلمان : از سال 1920 در آلمان تعاونی های مسکن ایجاد شدند و در دهه های اخیر به اوج خود رسیدند؛ به طوری که در برلین حدود 250 هزار واحد مسکونی از طریق تعاونی های مسکن ساخته شده که تا حدود زیادی معضل مسکن را حل کرده است. دولت آلمان با اعطا وام های کم بهره؛ و تخصیص زمین راه را برای تعاونی های مردمی مسکن هموار کرده است.
سوئد : سئود دارای یکی از موفق ترین نمونه های تامین مسکن دولی در دنیا است. برنامه " میلیون واحد مسکونی " که در دهه 1960 آغاز به کار کرد؛ همانند آلمان با تقویت تعاونی ها و اختصاص زمین های شهری به مردم و دادن وام های بلند مدت توانست 1 میلیون واحد مسکونی ایجاد نماید. خانواده ها با عضویت در این تعاونی ها و پرداخت قسط های ماهانه؛ صاحب خانه می شدند.
این برنامه ها به طور تقریبا متشابه در کشور های دیگر نظیر؛ انگلستان، مالزی و آمریکا نیز اجرا و به موفقیت های نسبی دست پیدا کرده است.
منابع : گزارش های بانک جهانی – سازمان ملل، برنامه سکونتگاه های انسانی UN-Habitat – OECD (سازمان همکاری و توسعه اقتصادی) – پایگاه تحقیقاتی JSTOR و Google Scholar
اقدامات جمهوری اسلامی در زمینه همکاری مردم با دولت پس از انقلاب اسلامی
از زمان انقلاب اسلامی، جمهوری اسلامی ایران تلاش‌های مختلفی برای توسعه مسکن و تامین نیازهای اقشار کم‌درآمد انجام داده است. در اینجا به برخی از این اقدامات مهم می‌پردازیم:
بنیاد مسکن انقلاب اسلامی (۱۳۵۸): این بنیاد با فرمان امام خمینی تأسیس شد تا به بازسازی و توسعه مسکن روستایی بپردازد. تمرکز اصلی این بنیاد بر بهسازی مناطق محروم و بازسازی مناطق آسیب‌دیده از جنگ بود. بنیاد مسکن به ارائه تسهیلات کم‌بهره و خدمات فنی برای ساخت مسکن روستایی و مناطق کم‌برخوردار کمک کرده است.
مسکن مهر (۱۳۸۶): طرح مسکن مهر یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های دولت در زمینه تأمین مسکن برای اقشار کم‌درآمد بود که با هدف ساخت دو میلیون واحد مسکونی در سراسر کشور آغاز شد. دولت در این طرح زمین‌هایی را به صورت اجاره ۹۹ ساله به افراد واگذار و تسهیلات ارزان‌قیمت ارائه کرد تا افراد به ساخت و مالکیت خانه دست یابند. این طرح به دلیل مسائل مختلف، از جمله تأمین مالی، ساخت‌وساز و زیرساخت‌ها، با چالش‌هایی مواجه شد.
طرح اقدام ملی مسکن (۱۳۹۸): در این طرح، هدف بر ساخت ۴۰۰ هزار واحد مسکونی برای تأمین نیاز اقشار کم‌درآمد قرار گرفت. طرح اقدام ملی مسکن که با حمایت بانک مسکن و وزارت راه و شهرسازی انجام شد، با استفاده از آورده‌های مردم و تسهیلات بانکی، به دنبال ایجاد واحدهای مسکونی قابل پرداخت برای اقشار متوسط و کم‌درآمد بود. این طرح با استفاده از زمین‌های دولتی و افزایش وام‌های بانکی، امکان ساخت و مالکیت خانه را برای متقاضیان فراهم کرد.
به طور کلی دردولت های مختلف جمهوری اسلامی ایران با روش های مختلفی سعی بر حل معضل مسکن با تاکید بر همکاری مردم با دولت برنامه های مستقیم و غیر مستقیمی انجام شده است.
این اقدامات در سال های مختلف نتایج مختلفی داشته اند. به طور مثال در طرح مسکن مهر شاهد موفقیت چشمگیری بودیم اما در طرح مسکن ملی در دولت یازدهم و دوازدهم با مشکلات عدیده ای روبرو گشتیم.
منبع : خبرگزاری برنا، خبرگزاری فارس، همشهری آنلاین، سایت مرکز پژوهش های مجلس (سامانه قوانین)، کیهان، مرکز آمار و اطلاعات ایران، مرکز آمار بانک مرکزی
قضاوت:
به طور حتم اقدامات انجام گرفته در خصوص همکاری دولت با مردم در ایران به خوبی نتوانسته است که معضل و مشل مسکن را حل کند. افزایش بدون توقف قیمت مسکن در طول 40 سال گذشته و انتظار 580 ساله برای خرید مسکن اقشار کم درآمد (کارگران) سند محکمی بر این گفتار است.
در ذیل به 5 پرسش در این خصوص جواب خواهیم داد :
1. چه عواملی مانع از موفقیت پروژه‌های مسکن در روش مشارکت مردم و دولت در کشورهای مختلف شده است؟
2. چه مشکلات و چالش هایی در فرآیند مشارکت مردم و دولت در پروژه‌های مسکن در ایران وجود دارد ؟ اصلی ترین عوامل شکست این طرح ها چه بوده است؟
3. آیا مدل‌های موفق مسکن در برخی کشورها می‌تواند با همان شرایط و استانداردها در ایران نیز پیاده‌سازی شود؟
4. آیا تأمین منابع مالی توسط دولت به تنهایی برای موفقیت پروژه همکاری های مردمی و ساخت مسکن کافی است؟ یا نیاز به مدیریت و عوامل بیشتری است؟
5. چگونه می‌توان از فساد و سوءاستفاده در پروژه‌های مسکن که با همکاری دولت و مردم انجام می‌شود، جلوگیری کرد؟
