بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع : بررسی راه های پایداری توبه در قرآن و روایات
محقق : *بیژن بکران*
چکیده :
توبه به معنای رجوع و بازگشت از گناه است که انسان در پیشگاه خداوند احساس پشیمانی می کند و بخاطر یک تحول درونی آن گناه را ترک می کند و هدف این تحقیق آشنایی با معنای توبه و جایگاه آن در بین ائمه معصومین و روایات و قرآن و چگونگی پایداری توبه و ایستادگی در برابر گناهان و آثاری که توبه دارد و این تحقیق کوشیده است تا انسان را با ویژگی های توبه بیشتر آشنا کند تا درک کند هر چند گناهکار باشد باز هم توبه کند و در پیشگاه خداوند رو سفید باشد و از این نهراسد که دیگر خداوند او را مورد رحمت خود قرار نمی دهد و حاصل تحقیق این است که علاوه بر آیاتی که در مورد توبه در قرآن کریم وجود دارد در بین ائمه معصومین هم از جایگاه بسیار والایی برخوردار است و از علمای بزرگ شعیه هم از توبه و آثار آن سخنان بسیاری جالب و ناب نقل شده است .
کلید واژه : توبه . راه های پایداری . قرآن . احادیث . نفس . رحمت .
مقدمه :
توبه از نعمت های خداوند است به معنای ترک گناه است که توبه در اسلام دارای شرایطی است توبه مانند بیرون آوردن لباس چرک از بدن است در قرآن هم آیاتی در مورد توبه آمده است که مفسرین برداشت های متفاوتی داشته اند توبه برای شخص گناهکار واجب است بعد از انجام گناه باید توبه کند توبه نکردن در حقیقت گناه، یعنی پشت به خدا کردن و در راهی رفتن که انسان را از خدا دور می کند. اثر معنوی این دور شدن از خدا، تاریک شدن دل است، و شخص با توبه کردن از راه تاریک گناه خود بازگردد که چگونگی توبه در روایات و سخنان ائمه معصومین هم آمده است انسان با گناه کردن روح و نفس خود را دچار ضعف می کند د دچار سست شدن ایمان می شود و با توبه می توان آن ضعف و سستی ایمان را از بین ببرد و توبه توفیقی است که خداوند به هر کسی نمی دهد و انسان باید خودش بخواهد و توبه حقیقی را بجا آورد ولی کسیکه خودش را در گناه غوطه ور کرده و هیچ چیز برایش مهم نیست خداوند او را به حال خودش رها می کند تا در آخرت حسابرسی شود
01 . توبه در لغت :
توبه در لغت به معنی رجوع و بازگشت است. بازگشت در امور فیزیکی معنای واضحی دارد، یعنی این که انسان راهی را برود و سپس از آن راه بر گردد، اما در امور نفسانی و قلبی هم توبه معنای خاص خودش را دارد، توبه یعنی روح و نفس انسان که مدتی از زندگی خود را با بخشی از صفات و خصلت ها سپری کرده و با آن ها همدم بوده است، به دلیل یک انقلاب و تحول درونی آن ها را ترک کند و بر گردد. که مراحلی دارد که می توان به یکی از نشانه‌هاى رحمت و لطف گسترده الهى، نعمت توبه و پذيرش توبه از طرف پروردگار است، توبه به معنى ترك معصیت، بازگشت به سوى خدا و عذرخواهى در پيشگاه خداوند است. گه این عذر خواهی به طور به سه قسم است گاهى عذر آورنده مى‌گويد: من اصلاً فلان كار را انجام ندادم گاهى مى‌گويد: من به آن جهت اين كار را انجام دادم. و گاهى مى‌گويد: اين كار را انجام دادم ولى خطا كردم و عمل بد كردم و الان پشيمانم. اين همان توبه است.
توبه در اسلام از شرایطی برخوردار است که عبارت است از 1- ترك گناه، 2- پشيمانى از گناه، 3- تصميم بر انجام ندادن دوباره گناه، 4- تلافى و جبران گناه . توبه همچون بيرون آوردن لباس پر چرک از بدن و به تن کردن لباس پاك و تميز است. توبه هماننده شستشوى بدن آلوده و معطر کردن است.قرآن در آغاز سوره هود خداوند مى‌فرمايد: و از پروردگار خود آمرزش بطلبيد، سپس به سوى او بازگرديد. آوردن استغفار و توبه در يك آيه، بیانگر آن است كه اين دو با هم تفاوت دارند، اولى به معنى شستشو و دومى به معنى به دست اوردن كمالات است. انسان اول بايد خودش را از گناهان پاك کند و سپس خود را به اوصاف الهى وقف دهد اول هرگونه معبود باطل را از قلب خود بکند و سپس معبود حق را در قلب جاى دهد، پس توبه تنها استغفار یا پشیمانی از گذشته و حتی تصمیم به ترک در آینده نیست، بلکه علاوه بر همه اینها باید شخص گنهکار در مقام جبران برآید و فسادی را که مرتکب شده جبران نماید. این صحیح نیست که مثلا در جلوی دیگران فردی را به دروغ و حیله متهم کنیم و بعد در خانه خلوت استغفار نماید. پس باید حقوقی از خداوند مثل نماز و روزه و عبادات و تکالیفی را که ضایع و ترک کرده و نیز حقوقی از مردم را که تباه ساخته جبران نماید و آنها را تدارک کند و حقوق مردم را به آنها برگرداند و در صورت امکان و دسترسی از آنها رضایت و حلالیت بطلبد.
توبه در لغت به معناى رجوع است و خداوند همه مؤمنان را دستور به توبه مىدهد؛ اى مؤمنان همگى به سوى خدا رجوع کنید تا رستگار شوید» هر قدر آثار واقعى توبه در اعمال و کنشهاى ما بیشتر هویدا گردد. یعنى رغبت کمترى به گناه و اراده و عزم راسخترى در اطاعت پروردگاریابیم نشان مىدهد که توبه ما توبه واقعىترى بود و به همین نسبت مقبولتر واقع گردیده است. توبه گاهى رجوع از معصیت به اطاعت است؛ یعنى، انسان تبهکار از معصیت خود دست بردارد. نسبت به گذشته جداً پشیمان باشند و آن را جبران کنند و نسبت به آینده هم عزم قطعى بر ترک خلاف داشته باشند. البته ترسیم و جبران گذشته کار آسانى نیست؛ بلکه حقوق فراوانى دارد که باید همه آنها جبران شود .
02 . توبه در قرآن :
در قرآن هم به معنی « رجوع انسان گناهکار» آمده و هم به معناي «توفيق توبه دادن از سوی پروردگار به بنده گناه کار» و هم به معناي « قبول و پذيرش توبه از سوی خداوند متعال» آمده است. در نتيجه، مي توان گفت: هر توبه انسان، محفوف و پيچيده شده در دو توبه الهي است: يکي توفيق دادن به بنده براي توبه و ديگري پذيرفتن توبه بندگان است و ممکن است هرسه توبه را به معناي لغوي برگشت داد؛ به اين معني که توبه از انسان، بازگشت از گناه و بازگشت از گناه است و توبه اول از خداوند، رجوع به فضل و رحمتش به سوي بنده است و توبه دوم، رجوع به قبول آن از بنده است .
در آيه اي از قرآن اين سه معني کنار هم جمع شده است؛ آنجا که فرمود: « ثُم تاب علَيهم لِيتوبوا إِنَّ اللهَ هوَ التوّاب الرَّحِيمُ ؛ سپس خداوند به آنها برگشت توفيق توبه دادتا توبه و برگشت کنند. خداوند بسيار توبه پذير مهربان است.»واجب بودن توبه نسبت به همه اشخاص در تمام حالات عموميت دارد، به طوري که اين موضوع در آيات و روايات به روشنی قابل استفاده است . قرآن کريم در يک خطاب عمومي مي فرمايد: «... و توبوا الي الله جميعا ايه المؤمنون لعلکم تفلحون ؛ اي مومنان! همه به سوي درگاه الهي توبه کنيد، باشد که رستگار شويد . از آن جا که انسان همواره در معرض گناهان و وسوسه هاي شيطاني قرار دارد و گاه در اثر غفلت ممکن است دچار لغزش و خطا شود، توجه به خدا و توبه به درگاه الهي نقش مهمي در جبران آلودگي ها دارد . البته بايد توجه داشت گناهان انبياء و اوصياء مانند گناهان ما نيست؛گناهان ما ترک واجب و انجام محرمات است ، ولي گناه آن ها غفلت هاي آني از ياد خدا و اشتغال به مباحات است و لذا در حديث آمده است: «ان حسنات الابرار سيئات المقربين ؛ همانا نيکي هاي نيکوکاران، گناهان مقربين است. از اينجا روشن مي شود که اعتراف انبياء و ائمه ( عليهم السلام) به گناه، گريه و زاري ايشان به خاطر انجام محرمات الهي نيست، بلکه استغفار و توبه آن ها از غفلت ها و اشتغال به مباحات مي باشد و لذا عقاب آن ها با عقاب ما فرق دارد؛جزاي ما آتش جهنم و محروميت از نعمات الهي است و جزاي آن ها محروميت از اجر و پاداش فراوان است
در اصطلاح هم تعریف های زیادی از آن شده است توبه یعنی ترک گناهان اکنون و عزم بر ترک آنها در آینده و تلافی و تدارک تقصیر گذشته است و به عبارت ساده تر توبه عبارت است از مجموع علم به زیان گناهان و حجاب بودن آنها میان او و خدا و پشیمانی حاصل از آن و آهنگ ترک معاصی در حال و آینده و تلافی گذشته است در حقیقت توبه می توان گفت که همان ندامت عمیقی است که فضای روح را فرا میگیرد وقتی بنده علم یقینی پیدا کرد که گناهی از او سرزده که بین او و محبوبش حائل و مانع است، از این علم درد و اندوهی در دل او به سبب از دست دادن محبوب برانگیخته میشود و از گناهی که از وی صادر شده خواه افعال باشد یا ترک طاعت، متأسف و اندوهگین میشود و دردمندی و اندوهناکی او به سبب فعل یا ترک آنچه موجب از دست دادن محبوب است، «پشیمانی» نامیده میشود و چون این پشیمانی، بر دل چیره گشت، حالت دیگری از آن برانگیخته میشود، با نام اراده و قصد به ترک گناهی که ملازم اوست و متعلق به حال دارد، و عزم بر ترک گناهی که در آینده موجب از دست دادن محبوب در تتمه عمر است و قصد تلافی آنچه در گذشته از دستش رفته است .
03 . توبه در روایات :
توبه نکردن در حقیقت گناه، یعنی پشت به خدا کردن و در راهی رفتن که انسان را از خدا دور می کند. اثر معنوی این دور شدن از خدا، تاریک شدن دل است، زیرا خداوند نور آسمان و زمین است -الله نور السموات و الارض- و دور شدن از خدا، یعنی دور شدن از نور و تاریک شدن باطن انسان. توبه در مقابل آن است. یعنی بازگشت از راه تاریک گذشته و حرکت به سوی نور خداوند که خوب طبعا اثرش نورانی شدن انسان است و تاریکی های گذشته با نور الهی که بر دل می تابد از بین خواهد رفت. حقیقت توبه همان پشیمانی و ندامت از گناه است که لازمه آن تصمیم بر ترک گناه در آینده است، یعنی اگر گناه گذشته کاری بوده که قابل جبران است باید در صدد جبران برآید و به این ترتیب ارکان توبه را می توان در چهار چیز خلاصه کرد: 1. ندامت، 2. تصمیم بر ترک در آینده، 3. جبران گذشته، 4. استغفار و طلب بخشش و مغفرت از خداوند. بنابراین نقش توبه در بازگشایی در سعادت و قرار گرفتن در مسیر حق و اصلاح عملکردهای غلط گذشته و گشودن دریچه امید به روی انسان بسیار اساسی است. بسیار می شود که از انسان در طول زندگی و به ویژه در آغاز تربیت و اصلاح نفس، لغزش هایی سر می زند، اگر درهای بازگشت به روی او بسته شود مأیوس می گردد و برای همیشه از راه می ماند و لذا در مکتب تربیتی اسلام، توبه به عنوان یک اصل تربیتی با اهمیت زیاد مطرح است و اسلام از تمام گنه کاران دعوت می کند که برای اصلاح خویش و جبران گذشته از این در وارد شوند. حضرت سجاد(علیه السلام) در مناجات تائبین از مناجات های پانزده گانه (خمسه عشر) که در مفاتیح الجنان مرحوم شیخ عباس قمی نیز آمده است به پیشگاه خداوند چنین عرضه می دارد:
خدایا! تو کسی هستی که دری به سوی عفوت بر روی بندگانت گشوده ای و نامش را توبه گذاشته ای و فرموده ای؛ بازگردید به سوی خدا و توبه خالص کنید. اکنون عذر کسانی که از ورود به این در بعد از گشایش آن غافل شوند چیست؟در روایات به قدری بر مسأله توبه تأکید شده که در حدیثی از حضرت امام باقر(علیه السلام) می خوانیم: «ان الله تعالی اشد فرحا بتوبه عبده من رجل اضل راحلته و زاده فی لیله ظلما فوجدها؛ خداوند از توبه بنده اش بیش از کسی که مرکب و توشه خود را در بیابان در یک شب تاریک گم کرده و سپس آن را می یابد، شاد می گردد و باز در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است: «التائب من الذنب کمن لاذنب له والمقیم علی الذنب و هو مستغفر منه کالمستهزء؛ کسی که از گناه توبه کند، همچون کسی است که اصلا گناه نکرده است و کسی که به گناه خود ادامه دهد در حالی که استغفار می کند مانند کسی است که مسخره می کند»
امام صادق(ع): همانا مومن گناهی می کند و پس از بیست سال به یادش می آید. پس، از خدا راجع به آن گناه آمرزش می خواهد و خداوند بیامرزدش و هر آینه این امر توفیقی از جانب خدا برای اوست که او را مورد لطف و بخشش خویش قرار دهد. و همانا کافر گناهی می کند و همان ساعت آنرا فراموش می کند.
امام باقر(ع): به محمدبن مسلم فرمودند: ای محمّد گناهان مومن که از آن توبه کرده، آمرزیده شده است و باید برای آینده اش پس از توبه کار نیک کند. من گفتم اگر پس از توبه و استغفار از گناهان باز گناه کرد و باز توبه نمود؟ در پاسخ فرمودند: ای محمدبن مسلم تو پنداری که بنده مومن از گناه خویش پشیمان گردد و از آن آمرزش خواهد و توبه کند. سپس خدا توبه اش را نپذیرد گفتم: چند بار این کار را کرده و از خدا آمرزش خواسته. فرمود: هر قدر مومن از آمرزش خواهی به خدا رو کند ، و توبه کند خدا هم همان مقدار به آمرزش او باز می گردد هر چند دفعاتش فراوان باشد به راستی که خداوند زیاد آمرزنده و مهربان است و توبه را می پذیرد و از بد کرداریها می گذرد. مبادا تو مومنین را از رحمت خدا نا امید سازی . امام باقر (ع) : به خدا سوگند ! خداوند از مردم جز دو خصلت نخواسته است : 1. اعتراف به نعمتهای خدا ( شکر گذاری ) تا نعمت را برایشان بیشتر کند.2. اعتراف کردن به گناهان ( به پیشگاه خدا ) تا خدا گناهان را بیامرزد.
امام صادق (ع) : همانا مرد ( گاهی ) گناه کند و خدا به وسیله آن او را به بهشت ببرد ، عرض کردم : خداوند به سبب گناه او را به بهشت ببرد ؟ فرمود : آری ، هر آینه او گناه کند و پیوسته از گناهی که کرده ترسان است و بر خود خشمناک است ( یا توبه می کند ) پس خدا به او ترحم می کند و او را به بهشت می برد. توضيح :مجلسى (ره ) گويد: اين حديث دلالت كند بر اينكه گناهى كه باعث خضوع گردد بهتر از طاعتى است كه موجب باشد.
امام صادق (ع) : همانا خداوند دوست دارد بنده ای را که در گناه بزرگ به او توجه کند ( و از او آمرزش بخواهد ) و دشمن دارد بنده ای را که گناه اندک را کم و خوار شمارد و به آن بی اعتنا باشد ( و به فکر توبه و تدارک آن نباشد
04. آثار توبه :
آثار و برکات توبه و استغفار، هم از طرف معنوي و هم از جهت مادي، قابل بررسي است که در اينجا به بعضي از آثار معنوي آن اشاره مي کنیم
401 . رحمت و مغفرت: «و من يعمل سوء او يظلم نفسه ثم يستغفر الله يجدالله غفورا رحيما ؛هر کس گناهي انجام داده باشد يا به خودش ظلم کند، پس استغفار کند، خداوند را آمرزنده و مهربان می کند در روايتي از امام باقر ( ع) نقل شده است که آن حضرت بزرگوار فرمود: «التائب من الذنب کمن لاذنب له ؛ تائب چون کسي است که گناه نکرده است .
402 . گستردگي رحمت و مغفرت الهي: با وجود اين که خداوند، در مقابل استغفار و توبه، وعده قبول و آمرزش گناهان را داده است، اما باز جاي يک سؤال باقي مي ماند که خداوند تا چه حد گناهان را مي بخشد؟ هر چند سنگيني بار گناهان تا آنجا باشد که انسان اميد عفو و بخشش پروردگار را در خود مشاهده نکند با توجه در آيات قرآن کريم، اين پاسخ به دست مي آيد که در هيچ زمان و در هيچ حالي، جاي نااميدي و مايوس شدن از پیشگاه الهي نمي باشد و رحمت واسعه الهي همواره شامل حال بندگان و به خصوص مؤمنان مي شود
قرآن کريم در اين باره مي فرمايد: «قل يا عبادي الذين اسرفوا علي انفسهم لا تقنطوا من رحمة الله ان الله يغفر الذنوب جميعا ؛بگو: اي بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده ايد! از رحمت خداوند نااميد نشويد که خداوند همه گناهان را مي بخشد این آيه يکي از اميد بخش ترين آيات قرآن نسبت به گناهکاران است . شمول و گستردگي آن به حدي است که طبق روايتي، اميرمؤمنان علي ( ع) فرمود: درتمام قرآن آيه اي گسترده تر از اين آيه نيست از غلام رسول خدا نيز نقل شده است که حضرت فرمود: دوست ندارم دنيا و آنچه را در اوست، به جاي اين آيه براي من باشد . از آيه شريفه استفاده مي شود، گنهکاران در هر مرحله اي و با هر نوع گناهي، از درياي بيکران رحمت الهي نااميد نباشند؛چراکه او بخشنده و آمرزنده و رحيم است .
اين نکته قابل ذکر است که هر چند در اين آيات و روايات، به انسان نويد بخشايش و عفو گناهان داده شده است، اما انسان مؤمن بايد همواره با بکار بستن تعاليم روح بخش قرآن، راه رشد و تعالي را براي خود فراهم سازد، چرا که ايمان واقعي به انسان جرات عصيان پروردگار را نمي دهد . گناه به هر حال اثرات خود را مي گذارد و حتي در صورت محو آثار نيز، انسان از آن کمالاتي که با تقوا و انجام اعمال صالح مي توانسته انجام دهد، محروم مي ماند و اين با هيچ چيز قابل جبران نمي باشد .
403 . تنوير و صفاي دل توبه و استغفار نقش موثري در شستشوي روح و صفاي دل دارد .پيامبر عظيم الشان اسلام (ص) مي فرمايد: «قلوب بشریان همانند فلزات به زنگار ويژه خود مبتلا مي شود، پس آن ها را بوسيله استغفار و تلاوت قرآن صيقل دهيد
404 . امنيت و حفاظت از وسوسه هاي شيطان .شيطان به عنوان دشمن ديرينه و قسم خورده انسان، لحظه اي از وسوسه و برنامه ريزي در جهت گمراهي انسان درنگ نمی کند. بنابراين مسلح شدن به سلاح مبارزه و فراگرفتن راه هاي در امان ماندن از شر او، بايد همواره مورد توجه انسان باشد.
رسول گرامي اسلام (ص) مي فرمايد: «ثلاثة معصوم من ابليس و جنوده: الذاکرون لله و الباکون من خشية الله و المستغفرون بالاسحار ؛ سه گروه از شر ابليس و لشکريان او در امانند: کساني که به ياد خداوند هستند، کساني که از ترس خدا گريه مي کنند و کساني که در سحرگاهان استغفار مي کنند .
405 . توفيق دريافت علم نافع: علوم و معارف نافع، از رزق های معنوي الهي است که در اثر گناه، انسان از فيض آن محروم مي گردد . ولي در پرتو طلب مغفرت و تمسک به توبه و استغفار، زمينه براي بهره مندي از آن علوم و معارف فراهم مي شود . از امام صادق ( عليه السلام) نقل شده است: هرکس به مدت دو ماه بطور متوالي استغفار نمايد، گنجي از علم يا ثروت، رزق و روزي او خواهد شد .
نتیجه گیری :
هر انسان گناهکاری که در این عالم خلقت زندگی می کند می تواند با توبه کردن دوباره برگردد و به خدای خود نزدیک شود هر چند بارها و بارها توبه کند و دوباره برود گناه کند و توبه ذر ایات قرآن و روایات اهمیت زیادی دارد کهچگونگی توبه در در آن آمده است که سفارش های زیادی کرده اند ائمه معصومین که توبه کنید و به راه راست بازگردید چرا که خداوند بخشنده و مهربان است همانطور که خداوند در قرآن می فرماید اي بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده ايد! از رحمت خداوند نااميد نشويد که خداوند همه گناهان را مي بخشد .
منابع :
1 . قرآن
2 . برازش . علیرضا . جامع الاحادیث توبه . انتشارات امیرکبیر . تهران . 1392 .
3 . حیدرزاده،عباس . توبه در روایات . انتشارات بیت الاحزان فاطمه(ص) . قم . 1389 .
4 . دهخدا . علی اکبر . لغت نامه . انتارات دانشگاه تهران . تهران . 1325
5 . زرین کوب . عبدالحسین . کارنامه اسلام . انتشارات امیر کبیر . تهران 1362 .
6 . شاهرودی . علی . معراج السعاده . انتشارات امیر کبیر . تهران . 1362
7 . صدوق . محمد بن علی . الامالی . کتابخانه اسلامیه . 1362 هجری
8 . طبرسی . ابومنصور . الاحتجاج . انتشارات مرتضی . مشهد . 1403 ق
9 . طوسی . محمد بن حسن .الامالی . انتشارات دارالثقافه . قم . 1414 ق
10 . علامه مجلسی . بحارالانوار . انتشارات الوفاء . بیروت . 1404
11. فضل الله . علی . الاخلاق الاسلامیه . انتشارات دارمکتبه الحیاه . بیروت .1424
12. قمی . عباس . مفاتیح الجنان . انتشارات صدرا . قم . 1379 .
13 . معین . محمد . فرهنگ فارسی . انتشارات امیر کبیر . تهران . 1360
14. نوایی .عبدالحسین . توبه در اسلام . انتشارات هجرت . تهران . 1371 .
