توکسیکولوژی یا سم‌شناسی (Toxicology) شاخه‌ای از علوم شیمی، زیست‌شناسی، پزشکی و بهداشت است که به بررسی موادشیمیایی مضر، سموم، داروها، مواد مخدر و اثرات زیان آور آن‌ها بر موجودات زنده می‌پردازد. در عین حال سم‌شناسی را علم شناختسموم و نحوه مبارزه با آن‌ها نیز تعریف کرده‌اند. سمومی که از مسیرهای مختلف وارد بدن موجود زنده می‌شود می‌تواند باعث ایجادتغییراتی در عملکرد زیستی ارگان یا بافت هدف در موجود زنده شود؛ که این تغییرات در علم سم‌شناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. درسم‌شناسی علوم بیوشیمی و فارماکولوژی کاربرد فراوان دارد. نماد اسکلت و استخوان ضربدری نماد عمومی سم‌شناسی می باشد.دانش سم شناسی بر اساس ګسترش و فراګیر شدن علم شیمی پدید آمده است. که انګیزه دیګر پدید آمدن دانش سم شناسی انجامتحقیقات پیرامون وقوع جنایاتی بود که اسرارآمیز و پر معما بودند. اولین اطلاعات سم‌شناسی مربوط به انسان‌های اولیه‌است به گونه‌ایکه به منظور شکار، قتل و ترور از سم حیوانات و عصاره گیاهان استفاده می‌کردند.ارسطوی یونانی و سلزوس رومی چند ګونه سم ګیاهیاز جمله شوکران و بیلزن را شناخته بودند. سمومی شامل شوکران ، ریشه تاج الملوک (سمی که سلاح ها بکار می بردند)، تریاک (که همبه عنوان سم و هم پادزهراستفاده می‌شد)، و بعضی از فلزات مانند سرب، مس و آنتیموان،جیوه و غیر فلزاتی مانند آرسن ( آرسنیک- زرنیخ) و فسفر جهت قتل و یا خودکشی استفاده می‌شدند. جابرابن حیان در آزماشګاه خود از زرنیخ ګرد سفید رنګ و بدون بو و مزه ایتهیه کرد که تا قرن ها ابزار بی نظیری برای آدم کشی به شمار می آمد. دسقیروطوس (Dioscorides) پزشک یونانی در زمانامپراتوری روم اولین تلاش را برای دسته‌بندی سموم انجام داد که در آن به تشریح این سموم پرداخت. گر چه این تقسیم‌بندی تنها تا قرن۱۶ به عنوان یک معیار به حساب می‌آمد اما هنوز هم آن را به عنوان یک ملاک خوب برای تقسیم‌بندی سموم می‌دانند. بقراط (حدود ۴۰۰سال پیش از میلاد) بعضی از سموم و اصول سم شناسی را به منظور درمان بیماری‌ها مورد استفاده قرار داد. شاید شناخته شده ترینشخصی که از سم به عنوان ماده‌ای برای به قتل رساندن او استفاده شده ، سقراط (۳۹۹-۴۷۰ قبل از میلاد) باشد که با سم شوکران بهقتل رسید.
قرون وسطی
پیش از رنسانس دست نوشته‌هایی از میموندیس شامل توضیحاتی از اثرات درمانی سموم بدست آمده از حشرات، مارها و سگ‌هایوحشی بدست آمده‌است. بقراط پیش از میموندیس در مورد تأخیر در جذب مواد سمی ناشی از خوردن شیر، کره، و سر شیر صحبتکرده بود. در اوایل رنسانس مواد سمی به عنوان یک عنصر کلیدی وارد عرصهٔ سیاست شدند. به گونه‌ای که از مواد سمی در مجامعسیاسی به منظور از بین بردن افراد با اهداف خاصی استفاده می‌شد. دربارهای سلطنتی و دستګاه های شاهزادګان و اشراف قرنچهاردهم میلادی و نیز در ایتالیای دوره رنسانس و در میان پاپ های همان قرن استفاده از سم به منظور قتل مخالفان آشکارا رواجداشت. از جمله پاپ الکساندر چهارم (بورژیا) و پسرش سزار بورژیا با عنوان جانیان زهر معروف بودند.
پس از رنسانس
یکی از افراد برجسته در تاریخ علم و پزشکی در دوران پس از رنسانس مردی به نام پاراسلوس (۱۴۹۳–۱۵۴۱)(Paracelsus) بود. جملهٔ پاراسلوس در مورد مواد سمی پایه و اساس علم سم‌شناسی را بنا نهاد. او می ګفت: (همهٔ مواد سمی هستند و هیچ چیز وجودندارد که خاصیت سمی نداشته باشد تنها میزان دوز است که باعث ایجاد تفاوت بین یک مادهٔ سمی و دارو می‌شود.) پاراسلوس همچنینبنیانگذار چهار اصل مهم بود که هنوز هم مورد استناد است: ۱) آزمایش‌ها یکی از ضروریات در مورد پاسخ موجود زنده به یک مادهٔشیمیایی است.۲) بایستی بین خصوصیات درمانی و سمی یک مادهٔ سمی همیشه تفاوت قائل شد. ۳)بعضی از خواص مواد سمی قابلتشخیص نیستند مگر با تغییر میزان دز ماده سمی ۴) تنها ملاک برای طبقه‌بندی مواد شیمیایی اثرات سمی یا درمانی آن‌ها است.
با آغاز قرن نوزدهم و انقلاب صنعتی مواد شیمیایی آلی کشف و خالص سازی شدند. بطوریکه در سال ۱۸۸۰ بیش از ۱۰٬۰۰۰ نوعترکیب آلی ساخته شد. در سال‌های ۱۸۲۵ فسژن و گاز خردل تولید شد. این دو گاز شیمیایی در جنگ جهانی اول و بعد از آن در جنگعراق بر علیه ایران و در قرن بیستم مورد استفاده قرار گرفتند. به منظور تعیین اثرات سمی بالقوه مواد شیمیایی تولید شده پایه و اساسعلم سم‌شناسی بنا نهاده شد. استفاده روزافزون از مواد شیمایی و بروز اثرات آن باعث ایجاد مانعی در مقابل انقلاب صنعتی شد که بهمنظور جلوگیری از آن قوانین و مقرراتی برای آن در ابتدا در آلمان (۱۸۸۳) و بعد از آن در انگلستان (۱۸۹۷) و ایالات متحده (۱۹۱۰) وضع شد. آزمایشهای سم‌شناسی باعث ایجاد رشد و بلوغ در تولید مواد شیمیایی آلی و همچنین رشد سریع صنعت در قرن نوزدهم شد.
مگیندی (۱۷۸۳–۱۸۸۵) اورفیلا (۱۷۸۷–۱۸۵۳) و برنارد (۱۸۱۳–۱۸۷۸) بنیانگذاران علم داروشناسی و آزمایشهای درمانی درسم‌شناسی شغلی بودند.
اورفیلا(Orfila Mathieu) که اصلیتی اسپانیایی داشت و در دانشگاه پاریس کار می‌کرد به عنوان پدر علم سم‌شناسی مدرن شناختهمی‌شود. او به‌طور مشخص سم‌شناسی را توصیف و از سایر علوم مجزا کرد. وی در سال ۱۸۱۵ اولین کتاب خود در مورد سم‌شناسی رامنتشر کرد.
دوران مدرن
سم‌شناسی در طی قرن نوزدهم توسعه چشم‌گیری داشت. هموارسازی این رشد و توسعه را می‌توان ناشی از وقوع جنگ جهانی دومدانست. در این دوران تولید داروها، حشره‌کش‌ها، مواد سمی جهش‌زا، الیاف مصنوعی و مواد شیمیایی صنعتی رو به افزایش نهاد. درواقع این دوران را می‌توان دوران آغاز توسعهٔ سم‌شناسی دانست.
امروزه علم سم‌شناسی به عنوان یک علم مجزا از سایر علوم به بررسی اثرات مواد سمی بر روی انسان و سایر موجودات می‌پردازد.
تعاریف و اصطلاحات مهم سم‌شناسی
سم: سم یا زهر به ماده‌ای گفته می‌شود که ازیک راه مشخص یا راه‌های گوناگون بر بدن اثر ګذاشته و در مقادیری معین باعث آسیب، اختلال یا توقف فعل و انفعالات حیاتی بدن به‌طور موقت یا دائم شود.
مسمومیت: مسمومیت عبارت است از به هم خوردن تعادل فیزیولوژیک، جسمانی یا روانی موجود زنده که در اثر ورود و یا تماس با مادهخارجی سمی از راه‌های گوناگون، رخ می‌دهد. بروز مسمومیت با ظاهرشدن علائم خاص هر مسمومیت همراه است و شدت آن به نوعماده سمی، مقدار آن و طول مدت تماس بستگی دارد.
مسمومیت‌ها از نظر ماهیت به دو دسته تقسیم می‌شوند:
مسمومیت حاد (Acute intoxication)
مسمومیت مزمن (Chronic intoxication)
در مسمومیت حاد، ماده سمی درمدت زمان کوتاه و به مقدار نسبتاً زیاد با فرد تماس پیدا می‌کند. علائم و عوارض مسمومیت حاد اغلبشدید بوده و درصورت عدم درمان ممکن است منجر به مرگ شود.
در مسمومیت مزمن، معمولاً ماده سمی به مقدار اندک و در نوبت‌های متعدد و درمدت زمان طولانی وارد بدن می‌شود و علائم آن به کندی وپس از گذشت زمان طولانی ظاهر می‌گردد.
مسمومیت‌ها را می‌توان از دیدگاه علت بروز نیز به گونه‌های زیر تقسیم نمود:
مسمومیت اتفاقی ، مسمومیت عمدی ، مسمومیت جنایی، مسمومیت شغلی
متوسط دوز کشنده: عبارتست از غلظت کشنده سم برای ۵۰٪حیوانات مورد آزمایش و برحسب میکروگرم در لیتر. در واقع مقدار سمیکه قادر است ۵۰٪ حیوانات مورد آزمایش را بکشد. برای مثال، اگر غلظت گاز ناشی از متیل بروماید درفضا به ۱۰۰تا۲۰۰ ppm برسدچند ساعت تنفس ازآن موجب مسمومیت شد ید شده و ممکن است انسان را با خطر مرگ مواجه سازد.LD50 دیازینون برابر۱۰۰ تا۱۵۰ mg/Kg می‌باشد • LD50 مالا تیون برابر۱۰۰۰ تا ۳۵۰۰ mg/Kg می‌باشد.LD50 سوین برابر۳۰۷ mg/Kg می‌باشد. اگرغلظت گاز ناشی از قرص فوستوکسین درفضا به ۲۰۰۰ppm در هوا برسد دراندک مدتی می‌تواند انسان را بکشد.
تقسیم‌بندی سم‌شناسی
به دلیل گسترش روزافزون علم سم‌شناسی بعد از جنگ جهانی دوم، شاخه‌های مختلفی از این علم منشعب شده‌است. این تقسیم‌بندی بهمنظور سهولت در بیان مفاهیم در قالب‌هایی مشخص انجام شده‌است و بستگی به کاربرد این علم در مسایل و علوم مورد نظر دارد.
به‌طور کلی؛ سم‌شناسی به شاخه‌های زیر تقسیم می‌شود:
سم‌شناسی کلینیکی و پزشکی
سم‌شناسی غذایی و دارویی
سم‌شناسی محیطی
سم‌شناسی پرتوها
سم‌شناسی نظامی
سم‌شناسی پزشکی قانونی
سم‌شناسی شغلی
و…
#مدیر واحد تحقیقاتی و علمی پژوهشی کنوانسیون و شورای عالی سموم بین الملل ( ICSCP ) - دکتر سید مجید خراشادی زاده
