..

یکی از مسئله‌های بنیادین در زیبایی‌شناسیِ هنر تکرار است. زیبایی و لطافتِ تکرار را می‌توان در صدای آرام‌بخشِ قطرات باران یا خش‌خشِ برگ‌های پاییزی که با باد این‌سو و آن‌سو می‌روند به خوبی احساس کرد. واج‌آرایی نیز یکی از بدایع لفظی است که از همین تکرار ساخته می‌شود. به زبان ساده، «واج آرایی» یا «نغمه حروف» آرایه‌ای است که در آن، یک یا چند صامت یا مصوت بیش از حد معمول تکرار می‌‌شود، به‌ گونه‌ای که این تکرار کلام را خوش‌آهنگ و اثربخشی آن را افزون می‌کند. در ادبیات انگلیسی به واج آرایی Alliteration می‌گویند.

شاید معروف‌ترین مثالی که در کلاس‌های درس و کتاب‌ها برای واج‌آرایی بیان می‌شود، بیت زیر از منوچهری باشد که در آن، صامت‌های «خ» و «ز» چند بار تکرار شده‌اند:

خیزید و خز آرید که هنگام خزان است

باد خنک از جانب خوارزم وزان است

می‌بینیم که شاعر چقدر زیبا صدای برگ‌های پاییزی را با تکرار چند حرف تداعی کرده است.

یا در بیتی از شاهنامه فردوسی، می‌بینیم که صامت‌های «چ» و «خ» و «ر»، به ترتیب، چهار، پنج و شش بار تکرار شده‌اند:

ستون کرد چپ را و خم کرد راست

خروش از خم چرخ چاچی بخاست

در ضمن واج آرایی در اکثر شعر ها وجود داردو می توان گفت تقریبا هیچ شعری نیست که واج آرایی نداشته باشد.

@

ممکن است وقتی در حال خواندن یک متن هستید، متوجه شده باشید که برخی کلمات تلفظ یکسان دارند و معانی مختلفی از آنها اراده می‌شود. ممکن است تلفظ دو کلمه تا حد زیادی به هم شبیه باشد و تنها در یک واج اختلاف داشته باشند، اما معنای آنها کاملاً متفاوت باشد. در چنین مواقعی به یکی از پرکاربردترین و زیباترین آرایه‌های لفظی برخورده‌اید که به آن آرایه جناس می‌گویند.

جناس یعنی چه؟

جناس در فرهنگ اصطلاحات ادبی به معنای هم‌جنسی است؛ یعنی چند چیز از نظر ظاهر، یکی باشند.

آرایه جناس به ایجاد موسیقی و افزایش دلنشینی کلام می‌افزاید و از آنجایی که برخی کلمات مشابه اما با معانی متفاوت هستند، سبب تفکر و تخیل خواننده و در نهایت اثربخشی بیشتر متن یا شعر می‌شود.

چون آرایه جناس بخش قافیه را نیز در برمی‌گیرد، در بسیاری از اشعار خودنمایی می‌کند و آرایه ایست که مورد استفاده و استقبال شاعران است.

انواع جناس

آرایه جناس به دو بخش کلی جناس ناقص و جناس تام تقسیم می‌شود که جناس ناقص نیز بر سه قسمت قابل تقسیم است و در ادامه هریک را به تفکیک توضیح خواهیم داد.

جناس تام

در جناس تام، ارکان جناس از نظر خوانداری و نوشتاری حرکت و تعداد حروف کاملاً برابر هستند و فقط در معنی تفاوت دارند. مانند:

شیر خوراکی

شیر حیوان

شیر شیر آب

برای درک بهتر این آرایه به مثال زیر هم دقت کنید:

عشق شوری در نهاد ما نهاد

در اینجا دو کلمه نهاد و نهاد از نظر خوانداری و نوشتاری کاملاً مشابه هستند؛ اما نهاد اول به معنای ذات و وجود انسان است و نهاد دوم به معنای قرار دادن و گذاشتن. پس این دو کلمه جناس تام دارند.

جناس لفظی

گروهی معتقدند نوعی جناس در دسته جناس تام داریم به نام، جناس لفظی. این نوع جناس از لحاظ شنیداری کاملا برابر است. اما املای واج مشترک آن متفاوت است و معانی متفاوتی هم دارد.

دیدی آن ترک ختا دشمن جان بود مرا

گرچه عمری به خطا دوست خطابش کردم

فرخی یزدی، غزلیات

در این بیت کلمه ختا و خطا در هنگام خواندن دقیقا شبیه هم هستند اما املای متفاوتی دارند. یعنی اگر کسی این بیت را بشنود بدون تأمل نمی‌تواند تفاوت نوشتاری بین ختا و خطا را درک کند اما این دو کلمه هم از نوع املا و هم معنی متفاوتند پس می‌توان روی آن نام جناس لفظ گذاشت.

جناس ناقص

همانطوری که گفته شد جناس ناقص از اختلاف یک یا دو حرف در کلمه یا معانی مختلف به وجود می‌آید و عبارتند از؛

جناس ناقص یا محرف یا ناهمسان

جناسیست که در شیوه نگارش یکسان است، اما از نظر معنایی و حرکت و تعداد حروف به‌کار رفته متفاوت باشد. در واقع به هر جناسی که تام نباشد، جناس ناقص گفته می‌شود که خود انواعی دارد و عبارتند از؛ جناس ناقص اختلافی، جناس ناقص افزایشی، و جناس ناقص حرکتی.

مانند جویم و پویم (جناس ناقص اختلافی)

مِهر و مُهر (جناس ناقص حرکتی)

لطیف و لطیفه (جناس ناقص افزایش)

جناس ناقص اختلافی

ارکان این جناس در یک حرف با یکدیگر اختلاف دارند و مهم نیست که این اختلاف در اول وسط یا آخر کلمه اتفاق بیفتد. در برخی از منابع، بر اساس مکان اختلاف اول، وسط، آخر این جناس را به چندین بخش تقسیم کرده‌اند و نامگذاری‌های متفاوتی دارند.

اگر جسمم بسوزی سوته خواهم

اگر چشمم بدوزی دوته خواهم

باباطاهر

در این بیت کلمات بسوزی و بدوزی از نظر نوشتار فقط در یک حرف س و ز با یکدیگر تفاوت دارند و معنای یکسانی هم ندارند، پس می‌توان آنها را به عنوان جناس ناقص اختلافی درنظر گرفت.

جناس ناقص افزایشی یا زائد

جناسی است که تعداد حروف به کار رفته در یکی از ارکان جناس، یک واحد بیشتر از رکن دیگر باشد. گاه می‌تواند این افزایش در ابتدا کلمه باشد، مثل تاب و عتاب و گاه می‌تواند در انتهای کلمه باشد، مثل نام و نامه. گاهی نیز می‌تواند میان کلمه باشد، مثل قامت و قیامت. نکته قابل توجه این است که فقط یک حرف اضافه تر از تعداد حروف کلمه دیگر باشد.

می‌نمود آن مرغ را هرگون شگفت

تا که باشد کاندر آید او به گفت

مولانا، مثنوی

در این بیت دو کلمه شگفت و گفت با یکدیگر در حرف ش اختلاف دارند و معنی متفاوتی هم دارند پس جناس ناقص افزایشی هستند.

جناس ناقص حرکتی

جناسیست که در آن دو کلمه از لحاظ نوشتار کاملاً برابر هستند اما در حرکت کلمات (مصوت‌ها) باهم اختلاف دارند. مثل خَلق و خُلق

ای مِهر تو بر دل‌ها، ای مُهر تو بر لب‌ها

وی شور تو در سَرها وی سِر تو در جان‌ها

سعدی، غزلیات

در این بیت دو کلمه مِهر و مُهر املای یکسانی دارند، اما در هنگام خواندن در حرکت اولین حرف تفاوت دارند‌ پس جناس ناقص حرکتی هستند.البته در این بیت بین سَر و سِر نیز همین حالت جناس برقرار است.

@

سجع در لغت به معنای آواز کبوتر است و در اصطلاح ادبی آوردن کلمه‌های هم قافیه در پایان جمله‌های نثر است که در وزن، یا حرف آخر و یا هر دو (وزن و حرف اخر) یکی باشند. در واقع می‌توانیم بگوییم سجع در نثر مانند قافیه در شعر است.

نثر زیر نمونه ای از کاربرد آرایه‌ سجع از خواجه عبد الله انصاری است:

«عشق آدمی خوار است. نه نام دارد و نه ننگ. نه صلح دارد و نه جنگ.»

@

موازنه روبروی هم قرار گرفتن سجع‌های متوازی یا متوازن در دو یا چند جمله یا مصراع است که سبب ایجاد هماهنگی بین آن‌ها می‌شود.

در این بیت موازنه به کار رفته است:

چراغ ار چه رفیع خاک پایت

عقل ار چه بزرگ طفل راهت

@

ترصیع در لغت به معنای «جواهر نشان کردن» است. اگر کلمات دو مصراع یا دو جمله دو به دو مانند هم تکرار شوند و یا بین‌شان سجع متوازی برقرار شود می‌گوییم آرایه‌ی ترصیع وجود دارد.

به این مثال از جامی نگاه کنید:

هم حرکاتش متناسب به هم

هم خطواتش متقارب به هم

@

تکرار، آن است که کلمه‌ای را چند بار در شعر یا نثر بیاورند به طوری که آن را خوش آهنگ‌تر کند و سبب اثرگذاری بیشتری شود.

به این بیت گوش نواز و آهنگین از مولانا نگاه کنید:

هم نظری هم خبری هم قمران را قمری

هم شکر اندر شکر اندر شکر اندر شکری

@

تصدیر زیر مجموعه‌ی آرایه تکرار است. اگر واژه‌ای در اول و آخر یک بیت تکرار شود، به آن آرایه‌ تصدیر می‌گویند.

در بیت حافظ آرایه‌ تصدیر داریم:

آدمی در عالم خاکی نمی‌آید به دست

عالمی دیگر بباید ساخت و ز نو آدمی

@

هرگاه شاعر یا نویسنده کلمات و ترکیباتی را در بخشی از یک بیت یا عبارت بیاورد و در بخش دیگرِ همان بیت یا عبارت جای آن ترکیبات یا کلمه‌ها را عوض کند، آرایه‌ی عکس ساخته‌ می‌شود.

این بیت از مولانا آرایه‌ عکس دارد:

تن ز جان و جان ز تن مستور نیست

لیک کس را دید جان دستور نیست