وضعیت مهاجران افغانستانی در ایران طی دهههای اخیر تحت تأثیر سیاستهایی بوده که حضور آنان را موقتی تلقی کرده است. از نظر دولت ایران، اقامت مهاجران افغانستانی به دلایل بشردوستانه صورت گرفته و هدف نهایی، بازگشت آنان به کشورشان است. این رویکرد باعث شکلگیری قوانینی شده که از یک سو بر «جلوگیری از مهاجرتهای بیشتر» و از سوی دیگر بر «ترغیب به بازگشت» متمرکز هستند. اما گذشت زمان نشان داده که این سیاستها به دلایل اقتصادی، امنیتی و فرهنگی کارآمد نبوده و مهاجران افغانستانی تمایل بیشتری به ماندن در ایران پیدا کردهاند.
در حال حاضر، جمعیت مهاجران افغانستانی در ایران حدود 4.5 میلیون نفر تخمین زده میشود که بخشی از آنها فاقد مدارک قانونی هستند. نسل دوم و سوم این مهاجران که در ایران متولد و بزرگ شدهاند، از نظر فرهنگی و اجتماعی تفاوت قابلتوجهی با والدین خود دارند. این نسل که در مدارس و دانشگاههای ایران تحصیل کردهاند، انتظاراتی فراتر از نسل گذشته دارند و خود را بخشی از جامعه ایران میدانند. با این حال، سیاستهای محدودکننده همچنان مانع ادغام کامل آنان در جامعه شده است.
این سیاستها شامل ممنوعیتهای شغلی، محدودیتهای تحصیلی، ناتوانی در دریافت تابعیت و برخوردهای اجتماعی منفی است. این موارد باعث شده مهاجران افغانستانی در ایران به «شهروندان درجه دوم» تبدیل شوند و از بسیاری از حقوق اساسی محروم باشند. همچنین، محدودیتهای قانونی و اجتماعی به نسلهای بعدی منتقل شده و زمینهساز حاشیهنشینی و سرخوردگی اجتماعی شده است.
تداوم این وضعیت پیامدهای منفی مختلفی دارد. در سطح فرهنگی، رفتارهای تبعیضآمیز علیه مهاجران، چهره سخاوتمند ایران در پذیرش پناهندگان را خدشهدار کرده و به ویژه در میان شیعیان افغانستان، تصویری منفی از ایران به جا گذاشته است. در سطح منطقهای، این وضعیت باعث افزایش نفرت از ایران در میان مردم افغانستان شده و تأثیرات منفی بر روابط دو کشور دارد.
از سوی دیگر، عدم رسیدگی به خواستههای نسل جدید مهاجران میتواند منجر به بحرانهای اجتماعی شود. سرخوردگی، نبود فرصتهای برابر و احساس محرومیت میتواند آنان را به نسلی آسیبپذیر تبدیل کند که در برابر جذب گروههای افراطی یا رفتارهای پرخاشگرانه اجتماعی قرار دارند. علاوه بر این، محدودیتهای قانونی در اعطای تابعیت به فرزندان مادران ایرانی و مهاجران، به مشکلات حقوقی و اجتماعی متعددی دامن زده است.
در نهایت، بهرهمند نشدن از ظرفیتهای این جمعیت میتواند پیامدهای منفی اقتصادی داشته باشد. مهاجران افغانستانی نیروی کار بزرگی را تشکیل میدهند که با سیاستگذاری مناسب، میتوانند به توسعه اقتصادی ایران کمک کنند. بنابراین، اصلاح سیاستهای مهاجرتی ایران با توجه به واقعیتهای موجود و تأکید بر ادغام اجتماعی و فرهنگی مهاجران ضروری است. این اصلاحات نه تنها حقوق انسانی آنان را تضمین میکند، بلکه از بروز آسیبهای اجتماعی و تهدیدهای امنیتی نیز جلوگیری خواهد کرد.
منبع: وضعیت مهاجرین افغانستانی در ایران
