حمل و نقل دریایی نقش بسیار مهمی در تجارت بین‌الملل ایفا می‌کند و کشتی‌های تجاری، ابزاری مناسب جهت حمل انواع کالا هستند. با توجه به پیشرفت انواع دیگر روش‌های حمل و نقل همانند صنعت هوانوردی، اما همچنان حمل دریایی از اهمیت بالایی برخوردار است به طوری که حدود 90 درصد حمل و نقل کالا در تجارت بین‌المللی در سطح جهان، توسط کشتی‌های تجاری صورت می‌گیرد.
تجارت و حمل و نقل دریایی از زمان ظهور تمدن رواج داشته است به گونه‌ای که سومری‌ها، پیش از میلاد مسیح در منطقه خاورمیانه تجارت منظمی را پایه ریزی کرده و تمامی سواحل این منطقه را به منظور انتقال کالا در بر گرفتند. از همان ابتدا، کشتی‌های تجاری به انواعی اطلاق می‌شد که برای حمل بار مورد استفاده قرار می‌گرفت.
امروز نیز کشتی‌های مدرن تجاری با همان تعریف اما در اندازه و شکل‌های مختلفی طراحی و ساخته می‌شوند که تقریبا 90 درصد تجارت جهانی از طریق حمل و نقل دریایی را مدیریت میکنند. اندازه‌ی کشتی‌های تجاری می‌تواند به کوچکی یک قایق غواصی 6 متری بوده، یا وسعتی عظیم با طول 415 متر داشته باشند.
کشتی‌ها با توجه به اندازه و ساختاری که دارند، برای باربری سه دسته‌ی اصلی از محموله‌ها به کار گرفته می‌شوند؛ شامل محموله‌های خشک، مایع و تخصصی. محموله‌های خشک مانند فله‌ای، کالاهای عمومی، کوره‌های بزرگ و کانتینرها، محموله‌های مایع مثل روغن، نفت و همین‌طور مواد شیمیایی و گازهای مایع و محموله‌های تخصصی شامل مسافران، دام‌ها و پروژه‌های سنگین هستند. در این مقاله مروری بر انواع کشتی‌های تجاری خواهیم داشت.
اگر چه امروزه بیشتر از کشتی‌های فله بر و کانتینر بر استفاده می‌شود، اما هنوز کشتی‌های حمل کالای عمومی، چند منظوره یا جنرال کارگو (General Cargo) برای بارگیری و انبار کردن طیف وسیعی از کالاها در حال خدمات رسانی هستند.
این طیف، کالاهای بسیاری مانند محصولات جنگلی، ماشین آلات سنگین، خودرو، ماشین آلات صنعتی، مواد غذایی و کانتینرها را دربر می‌گیرد. تعداد کشتی‌های جنرال نسبت به سایر کشتی‌های بازرگانی بسیار بیشتر است. معمولا بارهایی که برای حمل توسط این کشتی‌ها آماده می‌شوند به صورت بسته بندی و پالت بوده تا محموله‌ها آسیب کمتری دیده و از فضای کشتی به درستی استفاده شود. همچنین بارهایی که فضای زیادی را اشغال میکنند در این نوع کشتی‌ها، توسط جرثقیل قابل بارگیری هستند.
همانطور که از نام این کشتی‌ها پیداست، از ناو فله بر برای محموله‌های بسته‌بندی نشده و خشک استفاده می‌شود. محموله‌هایی که در این کشتی‌ها حمل می‌شوند، بدون هیچ بسته‌بندی خاصی هستند از جمله غلات، سنگ معدن، سیمان، ذغال سنگ، کود شیمیایی و سایر محموله‌های مشابه.
اندازه‌ی این کشتی‌ها با توجه به نوع باری که حمل میکنند بستگی دارد و اندازه آن‌ها از کشتی‌های کوچک تا کشتی‌های غول پیکر با ظرفیت 400000 تن، متفاوت است. این کشتی‌ها با استفاده از تجهیزات بسیاری مانند تسمه‌های نقاله، پمپ‌ها و … بارگیری و تخلیه می‌گردند.
از میانه‌ی صده نوزدهم کشتی‌هایی از این قبیل، آغاز به رفت و آمد در دریاها کردند. امروزه اما کشتی‌های فله‌بر یک سوم ناوگان تجاری جهان را تشکیل می‌دهند. عرشه این نوع کشتی مسطح است و در سرتاسر آن درب‌های ضد آب تعبیه شده که محموله را در مقابل نشت آب حفاظت میکنند. بلندترین کشتی فله‌بر خشک حدود 343 متر طول دارد.
از ویژگی‌های مهم کشتی‌های فله بر، هزینه‌ی بسیار کم آن‌ها است، زیرا این کشتی‌ها بسیار بزرگ بوده و می‌توانند کالاهای بسیاری را بدون بسته‌بندی در خود جای دهند. هدف از ساخت این کشتی‌ها، جلوگیری از هزینه‌های بالا برای بسته بندی و بارگیری بوده‌است.
در کشتی‌های فله‌بر قسمت موتورخانه و محل اقامت سرنشینان در قسمت انتهای کشتی يعنی پاشنه واقع گشته و به منظور حفظ تعادل یک مخزن آب اضافی در قسمت جلو ساخته شده‌است. برای جلوگیری از صدمات احتمالی و برقراری تعادل کامل در مواقعی که کشتی بدون بار و خالی دریانوردی می نماید مخازنی نیز در گوشه و کف انبارها تعبیه گردیده که در چنین حالتی، از آب پر می‌شوند.
با استخراج روز افزون نفت و بنا به نیاز مبرم کشورهای صنعتی، پیشرفت در حوزه‌ی کشتی سازی به جایی رسید که در اوایل دهه هفتاد میلادی، کشور ژاپن اقدام به ساخت نفتکش‌هایی با ظرفیت 500000 تن نمود و در حال حاضر بنابر آمار و ارقام ارائه شده، نفتکش‌ها بالاترین درصد حمل و نقل دریایی را به خود اختصاص داده‌اند.
این کشتی‌ها برای حمل و نقل نفت خام و فرآورده‌های نفتی استفاده می‌شوند. کشتی‌های نفتکش با اندازه‌های فوق‌العاده بزرگ تولید می‌شوند که باید در دریاهای عمیق رفت و آمد کنند. از ویژگی‌های فنی این کشتی‌ها می‌توان به عایق بودن، مقاومت ساختاری و سیستم پمپاژ نفت اشاره کرد.
گاهی می توان تا دو میلیون بشکه نفت را با استفاده از این کشتی‌ها حمل کرد. به دلیل اندازه‌ی بسیار بزرگ این کشتی‌ها، بارگیری و تخلیه در بنادر امکان‌پذیر نیست و این فرآیند در محل‌های بخصوصی انجام می‌گیرد. سطح عرشه در کشتی‌های نفتکش از لوله و پمپ پوشیده شده است که مخصوص حمل و انتقال نفت خام بوده و مدل‌های جدیدتر و پیشرفته‌تر دارای پوشش‌های خاص برای جلوگیری از نشت نفت به آب دریا هستند.
ظرفیت و اندازه این نفتکش‌ها متفاوت است ولی برای طبقه‌بندی آن‌ها حدودی را تعریف کرده‌اند که بر حسب گنجایش نفت خام تقسیم بندی شده‌است:
· هندی سایز: بین 10000 تا 30000 تن
· هندی مکس: بین 35000 تا 50000 تن
· پانا مکس: بین 55000 تا 75000 تن
· افرا مکس: بین 80000 تا 115000 تن
· سوئز مکس: بین 120000 تا 150000 تن
· :Very large crude carrier(VLCC) بین 200000 تا 300000 تن
:Ultra Large Crude Carrier (ULCC) بیش از 300000 تن که بزرگ ترین آن 550000 تن گنجایش دارد.
کشتی‌های رو–رو، برای حمل بارهای متحرک مانند کامیون، اتومبیل، تریلر، کامیون‌های نیمه تریلر، اتومبیل‌های راه‌آهن، محموله‌هایی که مستقلا می‌توانند بارگیری و تخلیه شوند مانند کانتینرهای مستقر بر روی تریلر، محموله‌هایی که با استفاده از تجهیزات ویژه جابه جا می‌شوند مانند کانتینر، کالاهای سنگین وزن و کالاهای پالت شده و همین‌طور مسافرانی که با خودروی خود سفر میکنند، طراحی شده است.
بزرگترین مزیت این شناورها، سرعت آن‌هاست که استفاده از تجهیزات پیشرفته دلیل سرعت بالای آن‌ها هستند. این کشتی‌ها همچنین دارای چندین عرشه برای وسایل نقلیه بوده که شامل خطوط پارکینگ نیز هستند و برای دسترسی به ساحل توسط یک یا چند رمپ بارگیری به هم متصل می‌شوند. وجود طبقات مختلف و متحرک در کشتی، باعث شده بارگیری به بهترین صورت انجام گیرد.
کشتی‌های رو-رو به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
· RO-ROچند منظوره
· RO-MAX برای حمل مسافر و کالا استفاده می‌شود.
· RO-RO هایی که مجهز به جرثیقل هستند.
· RO-RO هایی که در صنعت واردات و صادرات در صنعت خودرو سازی استفاده می‌گردد.
همانطور که از اسم این کشتی‌ها انتظار می‌رود، تنها حمل کانتینرها با انواع محمولات بسته‌بندی شده در آن‌ها را برعهده دارند. انبار در کشتی‌های کانتینربر اکثرا به صورتی تقسیم بندی شده که کانتینرها را به صورت منظم در خود جای دهد؛ البته که در کشتی‌های مدرن کانتینری دیگر انبار به شکل مجزا وجود ندارد و کل فضای بارگیری یکپارچه است، که این امر باعث سرعت بیشتر در زمان تخلیه و بارگیری می‌شود.
امروزه استفاده از کانتینر توانسته است هم به جهت سهولت حمل و نقل و محافظت کالا و هم به لحاظ اقتصادی، انقلابی در روش‌های حمل و نقل کالا ایجاد نماید. این مزایا به ویژه در حمل یکسره چشمگیرتر است. در حمل یکسره شرکت حمل کننده محموله را از فرستنده در مبداء (کارخانه یا انبار) تحویل گرفته و در مقصد به گیرنده کالا تحویل می‌دهد. این روش اصطلاحأ Door to Door نامیده می‌شود. از امتیازات دیگر کانتینر این است که می توان با هر یک از وسائل نقلیه اعم از کشتی، کامیون، راه آهن و حتی هواپیما، آن‌ها را حمل نمود.
کانتینرها از نظر کاربرد متفاوت هستند؛ مانند کانتیر مخصوص بارهای سبک و سنگین، کانتینر یخچالی برای کالاهای فاسد شدنی و کانتینرهای رو باز که می‌توان بار را از سقف بارگیری یا تخلیه کرد.
در حال حاضر کشتی‌های کانتینربر به ۶ گروه مجزا تقسیم می شوند:
الف) کشتی‌های تغذیه کننده(FEEDER) با ظرفیت بارگیری ۱۰۰ تا ۵۰۰ TEU
ب) کشتی‌های (FEEDER MAX) با ظرفیت بارگیری۵۰۰ تا ۱۰۰۰ TEU
ج) کشتی‌های(HANDY) با ظرفیت بارگیری۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ TEU
د) کشتی‌های(SUB PANAMAX) با ظرفیت بارگیری۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ TEU
ه) کشتی‌های(PANAMAX) با ظرفیت بارگیری حداقل ۳۰۰۰ TEU
و) کشتی‌های(POST PANAMAX) با ظرفیت بارگیری بیش از۴۰۰۰ TEU
با گسترش صنعت گردشگری، در ساخت کشتی‌های مسافربری نیز پیشرفت چشمگیری ایجاد شده است. تغییرات کلی در ساختمان کشتی از قبیل ایجاد استراحتگاه‌های مجهز و مدرن، این کشتی‌ها را از سایر انواع کشتی‌ها متفاوت ساخته است.
کشتی‌های مسافربری برای حمل و نقل مسافران و وسایل نقلیه در مسافت‌های کوتاه استفاده می‌شوند. این کشتی‌ها با ظرفیت 3000 تا 6000 نفر و با سرعت 30 گره دریایی ساخته شده‌اند.
موتورخانه‌ی این کشتی‌ها در ابتدا در قسمت میانی قرار داشت، مخازن آب و سوخت قسمت‌های زیرین کشتی را دربرگرفته و پاشنه‌ی کشتی نیز به محل سکونت ملوانان، آشپزخانه و سالن پذیرایی مهمانان اختصاص یافته بود. اما در تولید مدل‌های جدیدتر و امروزی، محل پذیرایی مسافران به بالای کشتی انتقال یافته است. برخی از این کشتی‌ها دارای امکانات پیشرفته‌ای از جمله هتل‌های لوکس و رستوران‌های مجلل، استخر، سینما و … برای تفریحات دریایی بوده و رمپ ورود خودرو، کابین‌های خصوصی و بیمارستان مجهز به پزشکان متخصص از امکانات تکمیلی این کشتی‌های مسافربر است.
· کشتی بزرگ لاینر: برای سفرهای طولانی کاربرد دارد.
· کشتی فری: از این کشتی‌ها برای سفرها و مسافت‌های کوتاه استفاده می‌گردد.
· کشتی تفریحی: این نوع کشتی نیز، هم برای سفرهای طولانی و هم کوتاه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ال ان جی حاصل فرایند میعان گاز طبیعی است که تنها با کشتی‌های LNG قابل حمل به بازارهای مصرف هستند. پس از انتقال، این محصول در پایانه‌ها توسط سیستم‌های تبدیل، مجددا به حالت گاز درمی آید
در واقع LNG به مصرف کنندگان توان بهره برداری از یک سوخت پاک و در عین حال اقتصادی را می‌دهد. امروزه کشتی‌های حامل LNG، با ایمنی بسیار بالا و به صورت پیوسته در پایانه‌های کشورهایی چون ژاپن و اسپانیا پهلو می‌گیرند و انرژی موردنیاز این کشورها را چه برای مصارف خانگی و چه صنعتی فراهم می‌آورند.
درواقع جریان پایدار جهانی LNG، نشانی از ایمنی بالای این سوخت در انتقال به مصرف کنندگان دارد. استفاده از کشتی‌های دوجداره و اجرای استانداردهای دقیق صنعتی، علاوه بر مدیریت موثر ریسک، این صنعت را به صنعتی نمونه از لحاظ ایمنی تبدیل کرده‌است. طی 45 سال گذشته، این کشتی‌ها بیش از 450000 محموله را صدها میلیون کیلومتر جابجا کرده‌اند.
در این کشتی‌ها تانکر‌های دوجداره‌ای برای جلوگیری از نشت یا شکستن در حوادث طراحی شده‌اند، که حمل، تحت شرایط فشار و درجه حرارت بسیار پایین (256- درجه فارنهایت) انجام می‌شود.
از کشتی‌های یخچالی، برای نقل و انتقال محصولات غذایی که ضروری و مورد استفاده روزمره هستند و همچنین محصولاتی که در زمان کم از بین می‌روند و فاسد می‌شوند، استفاده می‌گردد. این یخچال‌ها نقش بسیار مهمی در حمل و نقل ایفا کرده و می‌توانند بدون هیچ خسارت و ضرری محموله را به مقصد برسانند.
محموله‌هایی مانند میوه، گوشت، موادغذایی فاسدشدنی و … در سردخانه‌های مجهز و متناسب این کشتی‌ها بارگیری و محافظت می‌شوند. بنادری که کشتی‌های یخچالی به آن‌ها تردد میکنند باید امکانات ساحلی لازم را داشته باشند.
با ورود کشتی‌های کانتینری که قابلیت حمل کانتینر یخچالی را دارند، تمایل بازار به سمت این نوع از کشتی‌ها کم شده و عدم استقبال در بازار کشتی‌های یخچالی را سبب شده است؛ به گونه‌ای که درحال حاضر هیچگونه سفارشی جهت ساخت کشتی‌های جدید از این دست وجود ندارد.
کشتی‌های دام‌بر، برای نقل و انتقال حیواناتی از جمله گاو، گوسفند و … استفاده می‌شوند. بدون کمک چنین کشتی‌هایی، حمل و نقل دام بسیار دشوار یا کاملا غیرممکن است.
این نوع از کشتی‌ها از نظر ظرفیت حمل، قادر به حمل 2000 تا 2500 تن وزن هستند. برخی از این کشتی‌ها دارای سقفی باز هستند که این امکان، از آسیب دیدن حیوانات بر اثر ازدحام جلوگیری می‌کند.
این کشتی برای حمل سایر شناورها مخصوصا دوبه‌ها طراحی شده و دارای جرثقیل برای بارگیری و تخلیه دوبه هستند. دوبه شناوری مکعب مستطیل شکل با فضای توخالی است که معمولا موتور یا پیشران به خصوصی ندارد و آن را قایق یا شناوری دیگر بر روی آب می‌کشد یا به جلو می‌راند. دوبه برای حمل کالا به اسکله‌هایی با عمق کم و رودخانه‌هایی که قابل کشتیرانی نیستند، استفاده می‌شود.
برای ساخت این وسیله حمل و نقل از دو روش سنتی و بلوکی استفاده می‌شود. در روش سنتی که مناسب ساخت دوبه‌های کوچک است، ورقه‌های پهن ابتدا به یکدیگر اتصال پیدا میکنند و سپس نبشی‌ها به آن قسمت جوش داده می‌شوند. درنهایت این ورقه‌ها به فریم‌های ساخته شده، متصل می‌شوند.
در روش بلوکی، دوبه از بلوک‌های مجزا ساخته می‌شود که در ابتدا به صورت کاملا جداگانه تکمیل شده و درنهایت به یکدیگر متصل خواهند شد. این روش نیاز به دقت بسیار زیادی در هنگام تولید نیاز دارد اما زمان ساخت آن به شدت کاهش پیدا می‌کند.
باید به این نکته توجه داشت که درصورت عدم رعایت استانداردها به‌هنگام تولید، بلوک‌ها در زمان اتصال با یکدیگر جفت نخواهند شد. از این وسیله برای حمل بارهای مختلفی استفاده می‌شود که با توجه به بار مدنظر تیپ دوبه تغییر می‌کند تا مناسب حمل بار شود. مثل دوبه‌ی حمل مایعات، خودور و غلات.
در این مقاله انواع کشتی‌های پر کاربرد تجاری معرفی شد. تقسیم بندی ارائه شده، کلیه کشتی‌های موجود را پوشش نمی‌دهد و تنها به انواعی از کشتی که کاربرد بیشتری در حمل کالا و مسافر دارند اشاره شد. گروه‌هایی از قبیل کشتی‌های مخصوص حمل دام زنده، کشتی‌های حفاری، کشتی‌های ماهیگیری، یدک کش‌های بنادر، جرثقیل‌های شناور و… نیز وجود دارند که در این مقاله گنجانده نشده است.
منبع:
