(سخنی پیرامون تألیفات کیوان سمیعی)
✍? علی قنبری بیدگلی
آثار دانشمند فقید، مرحوم کیوان سمیعی (۱۳۳۲ – ۱۳۷۲ ه ق) را به اعتباری می‌توان به چهار دستهٔ کلّی تقسیم کرد: کتب؛ مقدّمه‌ها؛ مقالات؛ رسائل. وجه مشترک هر چهار قسم، کمیاب بودن آنها در بازار نشر است. آثار مرحوم سمیعی عموماً یک‌مرتبه در زمان حیات خود وی به طبع رسیده و سپس به بوتهٔ نسیان سپرده شده است.
ذیلاً فهرستی از آثار آنمرحوم را ذیل عناوین چهارگانهٔ مزبور، به دست می‌دهیم:
الف) کتب
از کیوان سمیعی، کتب ذیل به طبع رسیده است:
۱. زندگانی سردار کابلی: مشتمل بر زندگی شخصی و اجتماعی سردار کابلی و حوادث افغانستان در قرن ۱۹ میلادی، تهران، زوّار، طبع اوّل، ۱۳۶۳ ه ش، ۳۸۲ ص.
آیةالله شبیری زنجانی در کتاب جرعه‌ای از دریا فرموده‌اند: «کیوان سمیعی شاگرد سردار کابلی بود. شرح حالی که وی برای سردار کابلی نگاشته، دقیق و خواندنی است».
حواشیِ آیةالله شبیری زنجانی بر این کتاب نیز در جرعه‌ای از دریا، ج۱، ص۲۳۱ به بعد، درج شده است.
۲. اوراق پراکنده یا فرائد و فوائد گوناگون: شامل مطالبی دربارهٔ عرفان، فلسفه، تصوّف، ادبیّات، فقه، تفسیر، تاریخ و ریاضیّات، تهران، زوّار، طبع اوّل، ۱۳۶۶ ه ش، ۳۵۴ ص.
کیوان سمیعی در شرح حال خودنوشت می‌نویسد:
«... و کتاب اوراق پراکنده راجع به موضوعات متفرّقه در دو یا سه جلد آمادهٔ چاپ است؛ امیدوارم فرصت و توفیق طبع همه را بیابم». (راز دل، ص۲۵)
در پاره‌ای نوشته‌جات هم گفته شده که این کتاب به پنج مجلّد بالغ می‌شود؛ والله أعلم. متأسّفانه از این موسوعهٔ گرانسنگ تنها همین یک‌جلد چاپ شده و از سرنوشت باقیِ مجلّدات، اطّلاعی در دست نیست.
۳. تحقیقات ادبی یا سخنانی پیرامون شعر و شاعری، تهران، زوّار، طبع اوّل، ۱۳۶۱ ه ش، ۴۱۰ ص.
۴. راز دل یا برگی چند از دیوان کیوان سمیعی: شامل ترجمهٔ حال و نمونه‌هائی از قصائد و غزلیّات، با مقدّمه و اهتمام محمّدعلی سلطانی، بی‌جا (مدوّن: محمّدعلی سلطانی)، طبع اوّل، خرداد ۱۳۶۳ ه ش.
ب) مقدّمه‌ها
کیوان سمیعی در طول حیات خود، بر کتبی که در آستانهٔ نشر بود تقاریظ و مقدّمه‌های نفیس و زیبایی می‌نگاشت که حاویِ شرح احوال مؤلّف کتاب و فوائد بیشمار دیگری بود. این قسمت از آثار ایشان که به صورت رساله‌هایی مستقل و گاه مفصّل بر طلیعهٔ کتب جای گرفته، نسبت به کتب و مقالات آنمرحوم نادرالوجودتر است. چه اینکه اغلب آن کتب یا تجدید طبع نشد و یا توسّط ناشری دیگر و با تصحیحی دیگر به چاپ رسید و تصحیح موشّح به مقدّمهٔ آنمرحوم را به انزوا بُرد.
از کتبی که با مقدّمه‌ای از کیوان سمیعی به طبع رسیده است، موارد زیر را می‌توان برشمرد:
۱. قبله‌شناسی (ترجمهٔ فارسیِ تحفة الأجلّة فی معرفة القبلة، هردو اثر از مرحوم علّامه سردار کابلی).
این کتاب با مقدّمه‌ای از ناشر (مرتضی مهدوی) و مقدّمه‌ای از مرحوم کیوان سمیعی، در سال ۱۳۲۴ ه ش به طبع رسیده است. در تصحیح جدید این کتاب که توسّط مؤسّسهٔ موضوع‌شناسی احکام فقهی به انجام رسیده است نیز مقدّمهٔ کیوان در آغاز کتاب تجدید طبع شده است. همچنین کیوان سمیعی خود، گزیده‌ای از مقدّمهٔ خود بر این کتاب را در انتهای کتاب زندگانی سردار کابلی در پنج صفحه آورده است.
۲. مناظرات ترجمهٔ المراجعات.
اصل کتاب، ترجمهٔ المراجعات سیّدِ شرف‌الدّین بوده که توسّط مرحوم سردار کابلی تحریر شده و در سال ۱۳۲۴ شمسی به چاپ رسیده است. این کتاب در سال ۱۳۸۰ ه ش به اهتمام جعفر پژوم چاپ جدید شده و مقدّمهٔ کیوان در صفحهٔ ۲۷ تا ۴۳ از آن قرار دارد.
۳. أوصاف الأشراف، خواجه نصیرالدّین طوسی، تهران، چاپخانهٔ تابان، ۱۳۳۶ ش، ۷۷ ص.
این کتاب، به خطّ نستعلیقِ میرزا محمّدحسین عماد الکتّاب و با تصحیح سیّد نصرالله تقوی در برلینِ آلمان چاپ عکسی شده است، و مشخّصاً در افستی که توسّط چاپخانهٔ تابان منتشر شده، مقدّمه‌ای از کیوان سمیعی در ۸ صفحه، بر طلیعهٔ آن جای گرفته است.
۴. مفاتیح الإعجاز فی شرح گلشن راز، تهران، انتشارات کتابفروشی محمودی.
مقدّمهٔ کیوان سمیعی بر این کتاب بسیار مبسوط و در قالب ۹۵ صفحه به انجام رسیده است. این مقدّمه به صورت مجزّا نیز توسّط انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و تحت عنوان مبادی عرفان و تصوف، در سال ۱۳۷۴ ه ش به طبع رسیده است.
۵. تحقیق در یک مسألهٔ فقهى: در اسلام هیچ دلیلی بر حرمت ریش‌تراشی وجود ندارد، سیّد حسن صفوى، تهران، درخشان، ۱۳۴۹ ه ش، ۹۹ ص.
مقدّمهٔ کیوان سمیعی بر این کتاب، ۸ صفحه است.
۶. دیوان طبیب اصفهانی بضمیمهٔ رساله‌ای در شرح حال و زمان شاعر، به خطّ حسین مظلوم (کی‌فر)، چاپ اُفست، تیرماه ۱۳۴۷ ه ش، ۳۲۸ ص.
مرحوم کیوان سمیعی مقدّمه‌ای در ۱۵ صفحه بر دیوان طبیب نگاشته، و علاوه بر آن، رسالهٔ مبسوطی در قالب ۱۱۴ صفحه، پیرامون ارتباط طبّ و شعر، خاندان طبیب و مسائلی از این دست تألیف کرده که به انتهای دیوان طبیب و ضمیمه شده است. این رساله را در ضمن رسائل آنمرحوم برخواهیم شمرد.
متأسّفانه در طبع جدید دیوان طبیب (انتشارات سنایی، به‌تصحیح مجتبی برزآبادی)، اوّلاً آن رسالهٔ بس ممتع و مفید از انتهای کتاب حذف شده است. و ثانیاً آن مقدّمه نیز با تقطیعات مخلّ و تحریفات عجیب و غریب و اغلاط مطبعیِ بسیار در ابتدای کتاب (از صفحهٔ ۲۳ تا ۳۷) چاپ شده است.
مثلاً در صفحهٔ ۳۳ می‌نویسد: «... چنین کسان هستند که می‌توان آنانرا در پشت زبانشان مخفی دید، چنانکه امیرالمؤمنین علی علیه‌السّلام فرموده است: المراء مجنوء وراء السانه!».
۷و۸. دیوان اشعار شادروان اسدالله صنیعیا‌ن صابر همدانی: شامل قصائد، غزلیا‌ت، مثنویا‌ت، قطعات، رباعیّات، مفردات، مدائح و مراثی، تهران، زوّار، چاپ دوم، ۱۳۶۱ ه ش، ۴۶۲ ص.
دیوان صابر به دو بخش تقسیم می‌شود و کیوان سمیعی بر هردو بخش، مقدّمهٔ مستقلّی دارد. در مقدّمهٔ قسمت دوم که مختصّ به مدائح و مراثی اهل بیت است، مرحوم سمیعی به مباحثی پیرامون عزاداری سیّدالشّهداء و وقایع عاشورا پرداخته است. مقدّمهٔ نخست در ۳۸ صفحه، و مقدّمهٔ دوم در ۳۱ صفحه سامان یافته است.
۹. دیوان علیمحمّد آزاد همدانی، گردآورنده: محمّد آزاد، تهران، ۱۳۵۶ ش، ۲۵۳ ص.
مقدّمهٔ کیوان سمیعی بر این کتاب، ۲۴ صفحه است.
۱۰. دیوان رنجی، هادی پیشرفت (رنجی)، به اهتمام غلامحسین تهرانى، تهران، زوّار، ۱۳۴۱ ش، ۲۰۰ ص.
مقدّمهٔ کیوان سمیعی بر این کتاب، ۱۶ صفحه است.
۱۱. نوای مهر: غزلیا‌ت، قصائد، مدائح، مراثی، حسین مظلوم (کِی‌فَر)، به خطّ کی‌فر، ۱۳۴۲ ش.
مقدّمهٔ کیوان سمیعی بر این کتاب، ۳۹ صفحه است.
۱۲. دیوان حسینعلی منشی کاشانی. تالار کتاب، ۱۳۶۷ ش، ۳۹۲ ص.
مقدّمهٔ کیوان سمیعی بر این کتاب، ۵ صفحه است.
۱۳. خاک‌نشینانِ عشق: شامل دیوان وحدت کرمانشاهی: به انضما‌م آثا‌ری از چهل شاعر متوفّـ[ـا]ی کرمانشاه، به کوشش فرشید یوسفی، تهران، فرهنگ‌خانهٔ اسفار، طبع دوم، ۱۳۶۸ ش، ۱۵۶ ص.
مقدّمهٔ کیوان سمیعی بر این کتاب، ۲۳ صفحه است.
۱۴. حدیقهٔ سلطانی: احوال و آثار شاعران برجستهٔ کرد و کردیسرایان کرمانشاه از عهد تیموری تا عصر حاضر (ج۲)، تألیف و تصحیح محمّدعلی سلطانی، به خطّ فریبا مقصودی کرمانشاهی، ۱۳۶۹ ش.
مقدّمهٔ کیوان سمیعی بر این کتاب، ۹ صفحه است.
۱۵. تذکرهٔ مختصر شعرای کرمانشاه، باقر شاکری، ۱۳۳۷ ش.
مقدّمهٔ کیوان سمیعی بر این کتاب، ۱۸ صفحه است.
۱۶. گزیدهٔ اشعار محمّدحسین جلیلی کرمانشاهی (بیدار)، تهران، زوّار، طبع اوّل، تابستان ۱۳۷۰ ه ش، ۱۴۸ ص.
مقدّمهٔ کیوان سمیعی بر این کتاب، ۲۵ صفحه است.
از میان عناوین مزبور، شماره‌های ۳، ۶، ۱۱، ۱۳ و ۱۴ به خطّ نستعلیق کتابت شده و مابقی، چاپ حروفی شده است.
دیگر آنکه، مطابق استقصای ما، کیوان سمیعی بر ۱۶ کتاب، مقدّمه نوشته است که فهرست آن گذشت. ولی خود در شرح حال خودنوشت می‌نویسد: «جز این‌ها بر چند کتاب و دیوان دیگر هم مقدّمه‌هایی نوشته‌ام که بعضی را خود نخواسته‌ام به نام من انتشار یابند و بعضی دیگر را هم حریفان با سماجت گرفته و با وقاحت به نام خود به چاپ رسانیده‌اند! تهیدستیِ ادبی را بنگرید که از همچون منِ نادانِ فقیری هم سرقت روا داشته‌اند». (راز دل، ص۲۵)
ج) مقالات
بخش قابلِ توجّهی از میراثِ مکتوبِ استاد کیوان سمیعی را مقالات ریز و درشتی تشکیل می‌دهد که در مجلّات و نشریّات مختلفی چاپ شده است. با صرف نظر از کمیاب بودن آثار کیوان سمیعی به طور کلّی، عمده‌علّتِ کمیاب بودن مقالات وی آن است که مجلّات و نشریّات معمولاً بسیار سریع‌تر از کتاب‌ها از دسترس عموم خارج می‌شود و از قضا تلاش کمتری هم برای حفظ و نگهداری آن صورت می‌گیرد. بسیاری از مقالات کیوان سمیعی در همین مجلّات چاپ شده که امروزه با عدم دسترسی به نُسَخ آن مجلّات، طبعاً استفاده از آن مقالات هم تا حدّ زیادی غیرمقدور است. خصوصاً اینکه پاره‌ای از این نشریّات، جرائدِ محلّیِ کرمانشاه بوده که محدودیّتِ توزیع و نشر نیز داشته است. از مجموعهٔ این نشریّات می‌توان به مجلّات دعوت اسلامی، شفقِ سرخ، وحید، یادگار، کیوان و نیز روزنامهٔ بیستون و روزنامهٔ ملّیِ کرمانشاه اشاره کرد.
بنابراین جمع‌آوریِ مقالات ایشان در یک‌جا عادتاً کار ناممکنی است. مخصوصاً با توجّه به این نکته که ایشان از هجده سالگی تا اواخر عمر مبارک خود به تهیّه و تدوین مقاله برای مجلّات و جرائد مختلف مشغول بوده است! مرحوم سمیعی اوّلین مقالهٔ خود را در سنّ هجده‌سالگی و تحت عنوانِ «سعادت یعنی چه؟» در مجلّهٔ دعوت اسلامی، به سال ۱۳۰۹ یا ۱۳۱۰ منتشر کرده است. (ر.ک: راز دل، ص۲۳؛ کیهان فرهنگی، شمارهٔ ۳۲، آبان ۱۳۶۵، ص۹)
باری، وقتی حالِ مقالاتِ چاپ‌شدهٔ آنمرحوم چنین باشد، دیگر تکلیفِ مخطوطات، نامه‌ها، أسناد و حواشی ایشان بر کتبِ گوناگون معلوم است.
بهرحال، با شوقی وافر و کوششی فراوان – تا بدین لحظه – تعدادی از این مقالات دستیاب شده که عناوین آن به قرار ذیل است:
۱. شاهکارهای ادبی. مقاله‌ای است در پنج قسمت که در مجلّهٔ وحید، به‌ترتیب در شماره‌های ۱۷۹، ۱۸۰، ۱۸۲، ۱۸۴ و ۱۸۶، چاپ شده است.
۲. مناظرهٔ سیبویه و کسائی. مقاله‌ای است در سه قسمت که در مجلّهٔ وحید، به‌ترتیب در شماره‌های ۱۲۷، ۱۲۸ و ۱۲۹، چاپ شده است.
۳. حاج ملّا عباس‌علی کیوان قزوینی. مقاله‌ای است در چهار قسمت که در مجلّهٔ وحید، به‌ترتیب در شماره‌های ۸۱، ۸۲، ۸۳ و ۸۴، چاپ شده است.
این چهارمقاله به صورت رساله‌ای یکپارچه و منظّم به نام ترجمهٔ حال کیوان قزوینی، در ضمن کتابِ دو رساله در تاریخ جدید تصوّف ایران – بدون هیچ تغییر و تصرّفی – به طبع رسیده است.
۴. سردار کابلی. مقاله‌ای است در هشت قسمت که در مجلّهٔ وحید، به‌ترتیب در شماره‌های ۵۴ تا ۶۱ چاپ شده است.
این مقالات بعدها توسّط خود آنمرحوم به کتابی «خواندنی و دقیق» تبدیل شد و اسباب حیرتِ اهل فضل گردید. خودِ آنمرحوم نیز قبلاً در یکی از نامه‌های خود، إخبار به این امر فرموده است. در بخشی از این نامهٔ جالب آمده است: «... امید است به همین زودی، مقالات مزبور به صورت کتابی منتشر گردد و پیرامون برخی مطالب آن – به خصوص موضوعات تاریخی – اندکی مفصّل‌تر سخن رود». (ر.ک: مجلّهٔ وحید، شمارهٔ ۶۲و۶۳، بهمن و اسفند ۱۳۴۷، ص۹۸)
۵. تحقیقات تاریخی: تسامحات ادبی (علل خلط اشعار – سبک شاعری شیخ بهائی – دوازده نفر خیالی تخلص – خیالی بخارائی – غزل خیالی بخارائی). در مجلّهٔ یادگار، شمارهٔ ۱۲، مهرماه ۱۳۲۴، از صفحهٔ ۴۴ تا ۵۶، چاپ شده است.
۶. کامرانی کاشانی. در مجلّهٔ وحید، شمارهٔ ۱۷۸، فروردین‌ماه ۱۳۵۴، از صفحهٔ ۱۵ تا ۱۸، چاپ شده است.
۷. سخنی دربارهٔ عناوین شاهنشاهی و شاهی در ایران. در مجلّهٔ وحید، شمارهٔ ۳۶، آذرماه ۱۳۴۵، از صفحهٔ ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶، چاپ شده است.
۸. بحث لغوی: کلمهٔ «آقا». در مجلّهٔ آینده، جلد سوم، شمارهٔ ۱۳، نمره مسلسل ۳۷، از صفحهٔ ۶۴۲ تا ۶۴۸، چاپ شده است.
د) رسائل
منظور از رسائل، نوشته‌جاتی غیرمستقل یا کمتر از حجم یک کتاب معمولی، و بیشتر از یک مقالهٔ عادی و متعارف است. در میان آثار برجای‌مانده و شناخته‌شده از کیوان سمیعی، موارد ذیل را می‌توان جزو رسائل وی قلمداد کرد:
۱. رساله‌ای در احوال طبیب اصفهانی؛ که وصف آن گذشت.
۲. شاهکارهای هنری یا تفنّنات ادبی؛
۳. رسالهٔ تاریخ فلسفه؛
۴. رسالهٔ روزه و ماه رمضان (رساله‌ای است دربارهٔ روزه و چگونگی آن در ادیان گذشته و اسلام و تحقیق در لفظ رمضان)؛
۵. رساله‌ای در تحقیق کلمهٔ اسلام و مفهوم آن در صدر اسلام؛
۶. رساله‌ای در علّت مشهور شدن سیّد جمال‌الدّین اسدآبادی به افغانی؛
۷. رساله‌ای در زندگی مستورهٔ کردستانی.
برخی از عناوین فوق، سلسله مقالاتی است که در چند شمارهٔ متوالی از روزنامه‌های عصر پهلوی به چاپ می‌رسیده است. امّا از آنجا که هنوز به این قسمت از آثار کیوان - به جز شمارهٔ ۱ - دست نیافته‌ایم، ارائهٔ مشخّصات آنها مقدور نیست.
چنانچه خوانندگان محترم کوچک‌ترین اطّلاعی از این آثار در دست دارند، نگارنده را مطّلع و ممنونِ خود فرمایند.
سخن پایانی
تقسیمی که در این نوشتار مدّ نظر قرار گرفت، جامعِ تمام آثار کیوان سمیعی نیست. مثلاً در مجلّهٔ وحید، شمارهٔ ۶۲ و ۶۳، بهمن و اسفند ۱۳۴۷، در بخش نامه‌ها و یادداشت‌ها، در صفحهٔ ۹۸، نامه‌ای از کیوان سمیعی به مرحوم وحیدنیا چاپ شده که محتوای آن به سلسله مقالات سردار کابلی مربوط است. امّا در فهرست حاضر جایی برای آن تعبیه نشده است.
یا مثلاً اندکی قبل از وفاتِ کیوان سمیعی، مجلّهٔ کیهان فرهنگی ترتیبِ مصاحبه‌ای را با آنمرحوم داد که حاوی نکات زیبا و جالبی از زندگی ایشان بود. این مصاحبه در شمارهٔ ۳۲ از مجلّهٔ مزبور، مورّخ آبان‌ماه ۱۳۶۵ چاپ شده است و آن نیز به نوعی از آثار کیوان به حساب می‌آید. با این حال در فهرست پیش‌گفته درج نگردید. این قبیل آثار را که اغلب از اسناد مرتبط با آنمرحوم به شمار می‌روند را می‌توان در عنوانی همچون «آثار متفرّقه» قرار داد، و یا می‌توان «جهت تقسیم» را عوض کرد تا عنوان مناسبی برای آنها منظور گردد.
-----------------------
* بخشی از این یادداشت (قسمت مقالات)، نخستین‌بار در کانال تلگرامیِ چراغ مطالعه منتشر شد. ویرایش کنونی، نسخه‌ی تکمیلیِ آن است که در وبلاگ چراغ مطالعه قرار داده شده و به یاری خدا هنوز در دست تکمیل است. برای اطّلاعات بیشتر در مورد مرحوم کیوان سمیعی و آثارش به وبلاگ چراغ مطالعه، کانال چراغ مطالعه (cheraghe_motaleeh@) و نیز کانال اختصاصی کیوان سمیعی در تلگرام (KeyvanSamiei@) مراجعه بفرمائید.
