طبی سازی به مثابه ی چشمِ نظاره گر پزشکی بر زندگی بشر : نظاره ای به قصد سلطه یا حمایت ؟

مفهوم طبی سازی و انواع آن
اگر نگاهی کلان به جامعه و زندگی روزمره خود داشته باشیم ، متوجه می شویم که پزشکی در بسیاری از ابعاد زندگی ما حضور فعال و موثر دارد . هر روز صبح که از خواب بر میخیزیم با مسائل پزشکی و بهداشتی به طور مستقیم یا غیر مستقیم درگیر هستیم . اما مفهوم طبی سازی در جامعه دقیقا چیست ؟
طبی سازی ( medicalization ) به طور عمومی شامل مسائلی می شود که در گذشته ذیل قلمرو پزشکی قرار نداشتند ، اما امروزه در گفتمان پزشکی بررسی می شوند و درمان های پزشکی برای آنها در نظر گرفته می شود . حال به بررسی سیر پیشرفت طبی سازی در تاریخ می پردازیم و 4 نوع اصلی آن را بررسی می کنیم .
1)    طبی سازی رفتار های ناهنجار : نوع ابتدایی طبی سازی ، برای صورت بندی ناهنجاری های اجتماعی به صورت بیماری ظهور یافت . مواردی مانند جنون ، الکلیسم ، اعتیاد و همجنس گرایی که عموما در گذشته به عنوان جرم تلقی می شدند و این افراد بعضا دستگیر شده و راهی زندان می شدند ، امروزه به عنوان بیمار شناخته می شوند و تحت درمان قرار می گیرند .
2)    طبی سازی روند های طبیعی و فیزیولوژیک بدن : پایان قرن 19 با پیشرفت های عظیم پزشکی در تشخیص و درمان بیماری ها ، پدیدار هایی که به عنوان امور طبیعی در طی حیات انسان در بدن او روی می دهد و تا قبل از آن زمان با پزشکی ارتباطی نداشتند ، طبی شدند . مواردی مانند زایمان ، مرگ ، بلوغ ، یائسگی ، پیری و جوانی از این دست هستند . برای مثال عوارضی مانند ریزش مو و کاهش میل جنسی در مردان مسن که پدیدارهایی طبیعی در روند پیری در نظر گرفته می شدند ، امروزه بعضا به عنوان "اختلالاتی" شناسایی می شوند که با مصرف مکمل های تستوسترون قابل درمان است.

3)    طبی سازی مشکلات زندگی روزمره : این نوع طبی سازی به ویژه همراه با پیشرفت های روان پزشکی بود . مسائلی مانند خشم ، اضطراب ، افسردگی ، چاقی و لاغری از این دست هستند . برای مثال افسردگی که در گذشته نوعی غم و اندوهی معمولی بود که تاثیر آن در جامعه آنچنان حساس نبود ،امروزه بسیاری از مردم با بروز کوچکترین علائم افسردگی به روانپزشک مراجعه می کنند . همچنین اختلال اضطراب اجتماعی که نوعی ویژگی شخصیتی محسوب می شد ، که فرد تمایلی به صحبت در جمع را نداشت ، امروزه به عنوان یک اختلال روانپزشکی از داروهای ضد اضطراب برای درمان آن استفاده می شود .
4)    طبی سازیِ توان افزایی و تقویت بدن سالم ( enhancement): جدیدترین نوع طبی سازی که متاثر از پیشرفت های تکنولوژی پزشکی و صنعت بیوتکنولوژی در چند دهه اخیر رواج پیدا کرده است . در این نوع طبی سازی دیگر بیماری در کار نیست ، بلکه توجه انسان به تقویت یا دستکاری بدن سالم معطوف شده است . انواع جراحی های زیبایی ( بینی ، گونه ، شکم و پروتز اندام ها ) ، تغییراتی که مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی امکانش را در بدن انسان فراهم می کنند ، استفاده از داروهای تقویت کننده ی حافظه در افراد سالم و ... از این نوع طبی سازی هستند .

شاید در نگاه اول اینطور به نظر برسد که مسئول تمام و کمال طبی سازی پزشکان هستند و نهاد پزشکی با امپریالیسمِ تمامیت خواه خود ، قصد چیره شدن بر تمام ابعاد زندگی بشر را دارد . اما با نگاهی عمیق به مسئله در میابیم که شبکه ای از عوامل و روابط پیچیده بین آنها همواره پیشران پدیده ی طبی سازی بوده است . یک عامل مهم در این زمینه ، شرکت های داروسازی و صنعت بیوتکنولوژی است که نقش آنها در طبی سازی به ویژه در سالهای اخیر بیشتر شده است . در آمریکای قرن 20 ، شرکت های داروسازی فقط می توانستند محصولات خود را در مجامع پزشکی ، ژورنال های تخصصی و یا به خود پزشکان معرفی کنند . اما از سال 1997 با تغییر قانون می توانند محصولاتشان را مستقیما در جامعه و بین مردم عادی تبلیغ کنند و حس نیاز به مصرف داروهای بیشتر را در مردم تقویت کنند .
در تغییر مفهوم شرایط نرمال به بیماری و همچنین تبلیغ داروهایی که برای این شرایط بیمار گونه ی جدید تولید می شوند ، رسانه ها نقش پررنگی در چند دهه گذشته داشته اند . به ویژه با گسترده شدن رسانه های اینترنتی و شبکه های اجتماعی در قرن 21 که بروز ترین اطلاعات و محصولات را در اختیار مردم قرار می دهند .

یکی از عواملی که نقش آن در طبی سازی معمولا جدی گرفته نمی شود و کمتر به آن پرداخته می شود ، نقش جامعه و مردم در طبی سازی است که نمونه تاریخی آن در قرن 19 مشاهده می شود . زنان در آن دوران چون باور داشتند که پزشکان می توانند درد زایمان آنها را تسکین داده و فرزندانشان را در سلامت به دنیا بیاورند ، به مرور برای زایمان خود به پزشکان مراجعه کردند که این مسئله باعث طبی سازی تدریجی زایمان در زنان شد . همچنین در بحث الکلیسم ، اولین نهادی که موضوع طبی سازی الکلیسم را برای کنترل و پیشگیری از آن مطرح کرد ، مجمع الکلی های ناشناس بود که یک نهاد مردمی و اجتماعی بود .
البته ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که طبی سازی همواره یک فرایند مطلق و یکطرفه نبوده و ما مواردی را در تاریخ داریم که ابتدا طبی شده و سپس از آنها طبی زدایی صورت گرفته . برای مثال امروزه در بسیاری از کشور ها زایمان به صورت طبیعی و عموما در خانه خود فرد انجام می شود و فقط در صورت لزوم ، فرد به بیمارستان رفته و یا تحت سزارین قرار می گیرد .

پیامد های گسترش بی رویه ی طبی سازی در جامعه
·       آستانه ی تحمل جامعه برای برخورد با مشکلات و رنج هایی که بعضا ساده و کوچک هستند ، کمتر می شود
·       می تواند باعث افزایش مصرف خودسرانه ی دارو شود
·       تعریف انسان از "سطح نرمال" در مسائل جسمی و ذهنی خود را تغییر می دهد . برای مثال کسی که ریزش مو دارد یا فردی که بینی بد فرم دارد دیگر به عنوان یک فرد نرمال محسوب نمی شوند بلکه به عنوان فردی به آنها نگاه می شود که غیر طبیعی است و باید درمان شود
·       ایجاد health anxiety  یا اضطراب سلامت : تحقیقات گوناگون نشان می دهند که طبی سازی بیش از حد در مسائل روزمره به خصوص در مواردی که ضرورت آن کمتر است ، نه تنها باعث بهبود سطح رضایت فرد از وضعیت سلامتی خود نمی شود ، بلکه در بعضی موارد باعث خود بیمار پنداری و اضطراب وجود بیماری در فرد می شود . این مسئله خود می تواند وضعیت سلامتی فرد را تضعیف کند 
·       مسئولیت افراد جامعه را در برابر مسائل و مشکلات زندگی کم می کند
·       توجه نظام سلامت و سیستم درمانی را بر فرد می گذارد و با گسترش فردیت ( individualizing) در بیماری ، باعث نادیده گرفتن عوامل اجتماعی دخیل در بیماری ها می شود . برای مثال به جای اینکه توجه خود را بر عوامل اجتماعی موثر در افسردگی بگذاریم ، بر درمان فرد افسرده تمرکز می کنیم .
البته طبی سازی جنبه های مثبت نیز دارد و اینگونه نیست که همیشه تاثیر منفی آن غالب باشد . طبی سازی اصولی در برخی مسائل باعث کنترل بهتر و برخورد مناسب جامعه با آن مسئله می شود . برای مثال طبی سازی اعتیاد باعث کاهش فشار و سرزنش های اجتماعی بر معتادان شده است و همچنین نقشی که طبی سازی در مسئولیت زدایی از معتادان به عنوان یک بیماردارد ، باعث افزایش اعتماد به نفس افراد معتاد در عمل ترک اعتیاد خود می شود .

نتیجه گیری
به عنوان جمع بندی می توان بیان کرد که طبی سازی به مثابه ی یک فرآیند چندگانه است که مجموعه ای از عوامل در آن دخیل هستند و برای بررسی آن و ارزیابی تاثیراتی که می تواند در جامعه و زندگی مردم داشته باشد ، باید به صورت کلان و چندوجهی بررسی شود و نباید صرفا به یک عامل بسنده کنیم .
در آخر می توان اذعان داشت که طبی سازی اگر به صورت اصولی و محدود به قوانین جامعه شناختی باشد ، تا بتواند باعث بهبود سطح رضایت مردم از بهداشت و سلامت جسمی و ذهنی خود شود ، می تواند به عنوان یک گزینه مناسب برای ارتقای سیستم سلامت و بهداشت جامعه محسوب شود . همچنین باید از گسترش بی رویه ی و بدون دلیل آن در مباحث غیر ضروری جلوگیری کرد تا باعث پیامد های خطرناک جامعه شناختی و روان شناختی در مردم نشود . 
منابع
1.طبی سازی به مثابه ی تکنولوژی / علیرضا منجمی
2. the medicalization of society / Peter Conrad