بسم الله الر حمن الرحیم
موضوع : پند و اندرزهای حکیم تیلیم خان ساوه ای
کلید واژه : تیلیم خان ، حکمت، پند و اندرزها ،مرد و نامرد ، انتخاب همسر و دوست، معاشرت ، مذمّت دنیا
حکیم تیلیم خان ساوه ای بین سال های 1176تا 1246 هجری قمری می زیسته است وداستان زندگی او مشهور است که دلداده ی دختری است به نام مهری و در راه او مرارت ها می کشد و تا شیراز می رود و با لاخره نا کام می ماند .راستی را که عشق ملهم حکمت نیز هست . هرکه وجودش به عشق روشنی گیرد ینابیع حکمت از قلبش به زبانش جاری می گردد . اگر شاعران بزرگ کشورمان را که به حکمت مشهورند و حکیم شمرده می شوند ،چون حکیم نظامی، حکیم فردوسی، حکیم ناصرخسروو حکیم عمر خیّام را در نظر آوریم می بینیم که سخنان اینان پر از پند و اندرزهایی است که برای ما انسان ها به یادگار گذارده اند و همه برگرفته از حکمت ایرانی – اسلامی است .امّا حکمت چیست ؟دکتر اصغر دادبه در این خصوص چنین می گوید : "واژه ی فلسفه از یونان به عالم اسلام آمده است . خود ما کلمه ی حکمت را به کار می بردیم . گاهی این دوکلمه مترادف هم به کار می رفتند و تا زمان فروغی و نوشتن کتاب سیر حکمت در اروپا این گونه بود گاه هم دو معنای متفاوت از آن ها فهمیده می شد . در ضمن تقسیم بندی فلسفه به دو مبحث عملی ونظری در مورد حکمت هم مصداق دارد .با این همه حکمت در سه حوزه قابل تقسیم بندی است : یکی حکمت دینی – کلامی است که در واقع عناصر تشکیل دهنده ی آن قرآن و حدیث است و فلسفه،دوم حکمت های عقلانی است و سومین حوزه ، حوزه های شهودی و اشراقی است . حکمت از این سه حوزه خارج نمی شود . در حرکت اوّل ، مبنا وحی است ، در حرکت دوم عقل و در حرکت سوم شهود است . عقلی هم که توانایی شهود پیدا کرده باشد عشق نامیده می شود "( درس گفتارهایی درباره ی نظامی)
با یک نگاه گذرا به دیوان حضرت تیلیم خان می بینیم که تیلیم خان در هر سه حوزه کار کرده است . دیوان او مشحون است از رجوع به آیات قرآن کریم ، ترجمه و معنا وتفسیر آیات .در حوزه ی عقل و فلسفه نیز او برای هر حرفی که می زند ادلّه می آورد و هر نصیحتی که می کند اسلوب معادله ی عقلی دارد . در حوزه ی عشق نیز که او ید طولایی دارد .حکیم تیلیم خان شیفته ی پیامبر و علی (ع) وائمه ی طاهرین است و دلیل رستگاری خود را دستگیری اینان می داند .
باری معنای عملی حکمت برابر است با اندرز و نصیحت ، آن جا که حافظ می گوید : " پند حکیم عین صواب است و محض خیر " به این معنا توجه دارد .به هر حال گذشته از معانی دیگری که حکمت دارد ، می توان گفت حکیم تیلیم خان جامع آن معانی بوده و ما دراین مقاله در پی آن هستیم تا پند و اندرزهای حکیم تیلیم خان را استخراج و بیان نماییم .
پند و اندرزهای حکیم تیلیم خان ساوه ای :
1- از درخت کمتر نباش و باری بیاور .
2- معتقد به اسلام باش و از راه اسلام خارج نشو.
3- بار گناه و عصیان خود را بر زمین گذار .
کم اولما شجردن گتیر باری سن
موسلمان اول ، یولدان چیخما باری سن
قویا جاقسان یئره عصیان باری سن
تیلیم اول آسنانه ایه یئتیشد ین
دیوان /41
تیلیم خان در شعر سراسر پند و عبرت خود " شجر آتا میننده دی تاماشا" انسان را از غرور بی جا بر حذر می دارد و می گوید که :
4- ای پسر آدم مغرور نباش زیرا وقتی به اسب چوبی تابوت سوارت می کنند تماشاداری .
آدام اوغلو هاوالانما هاوایا
پیلله پیلله ائننده دی تاماشا
حکم اولدی آللاهدان قاییت بورادان
شجر آتا میننده دی تاماشا
دیوان/80
5- اصل و مبدات را پیدا کن وراهت را مشخّص نما و مست غرور نباش که وقتی پر و بالت می شکند تماشا داری .
چوخ گمراه ائیلمه سنده حالیوی
آختار اذنابیوی تاپ اوز یولوو
مست اولوبان آچما پر و بالیوی
پر و بالین سیننده دی تاماشا
دیوان /80
6- مخلوق خداوند باید نمازش را بخواند ،خدایش را بشناسد و اصول و ارکان دینش را بداند زیرا وقتی به قبر تاریکش می گذارند تما شا دارد .
مخلوق اولان گرک نا مازین قیله
آللاهی تانیییب ارکانین بیله
تکبیرینن یئتیره لر منزیله
قارا قبره ائننده دی تاماشا
دیوان / 80
7- ای دل هرزه گرد نباش ، دل باید به عهد و پیمانش استوار باشد.
8- انسان باید حرفی بزند که مردم بپسندند و درختی را بار بیاورد که بارش شیرین باشد .
گویول هرزه گرد تک هر یانا دونمه
گویول گرک بیر ایلقاره بند اولا
بیر سوزلر دانیشا خلاییق پسند
بیر نئیی سبز ا ئده ، سویو قند اولا
دیوان /81
9- جوان باید پخته شود و خام نماند ،کم طمع باشد ، خوش لفظ و کلام باشد و آرزومند همنشینی با عالمان باشد.
ایگیت پوخته گرک ، هئچ اولمویا خام
کعبه بیت اللاهه باغلایا احرام
کم طمع ، ائل پرست ، خوش لفظ و کلام
عالیم صحبتینه آرزو مند اولا
دیوان /81
10- مرد باید نان نامرد را نخورد ،دروغ و بهتان نگوید و با صدق دل علی (ع) را صدا بزند .
مرد ده گرک نامرد نانین یئمه یه
تیلیم ، قال قاتمایا ، بوهتان دئمه یه
هر دیل کی صیدقینن علی دئمه یه
اونو کسه ی ، عالملره پند اولا
دیوان /81
این که نباید انسان از نامرد چیزی بخواهد و از باده و نان او نخورد به تکرار در دیوان تیلیم خان آمده است .
دلی گویول ایچمه نامرد باداسین
اگر پیاله سی دولو قند اولا
نامرد کورپوسوندن گئچمه گیر سئله
اگر پولدان گئچمک یوز آساند اولا
دیوان /82
نامرد قاپوسیندا بوینویو بورما
اگر صاحیب آلتمیش پارچا کند اولا
دیوان /82
یئمه نامرد آشین تئز قاخار باشا
منیم سوزوم قولاغییدا پند اولا
دیوان /82
حئییف اولار مرد کیشی لر قوجالار
نامرد کیشی گلر اوندان باج آلار
دیوان/ 88
تیلیم خانی نامرد سوزو داغلادی
نوکیسه لر اوزلرین مرد چاغلادی
دیوان /94
نامرد کیشی مرد الینی باغلاماز
غمسیز آدام جانین غمه داغلاماز
دیوان /166
11- با دشمن دیرین دوستی مکن .
12- در خانه ی صغیر نماز مخوان و در هر مجلس سخن نامربوط مزن . گلوی عارف باید هفت بند داشته باشد . یاد آور : هر سخن جایی و هر نکته مکانی دارد .
صغیر خانه سینده قیلمه نامازی
آللاه او نامازدان اولماییب راضی
هر مجلیسده دئمه نامربوط سوزو
عاریفیی بوغازی یئد دی بند اولا
دیوان /82
تیلیم خان در انتخاب دوست وهمنشین و آداب معاشرت نیز اندرزهایی دلنشین دارد .
13- با انسان نا نجیب همنشینی نکن .
به دروغ به سر دوست قسم نخور .
در راه دوست جانی سر فدا کن.
نا نجیبله گئدیب اوتوروب دورما
دیوان/82
یالاندان آند ایچمه دوستون باشینا
دیوان/82
آی آغالار بیر دوست وارسا قاپی یا
اونوینان ائیلمه در آشنالیغی
مال ایسته سه جان قویگونان یولوندا
ائیله سن اونوینان سر آشنالیغی
دیوان/167
14- اگر ثروتمند باشی دورت جمع می شوند و می خورند ومی نوشند و اگر تهیدست باشی از اطرافت کوچ می کنند .
واریی اولسا گلیب یئییب ایچرلر
یوخسول اولسای اطرافییدن کوچرلر
قووم قارداش سنی ائلدن سئچرلر
قورخورام هئچ یادا سالان اولمویا
دیوان/86
در چند جای دیگر هم فقیر وغنی راباهم به مقایسه نشسته است .
وارلی لارین واری یولا دوزولر
یوخسوللارین گوزویاشی سوزولر
دیوان/88
وارلی اولسان قووم – قارداش یاپیشار
یوخسول اولسان اطرافییدن قاچیشار
دوشمن اولوب دالدالاردا دانیشار
دوروب اورتالیقدا میل دولاندیریر
دیوان /107
از فحوای کلام حکیم دانسته می شود که اونیز چون ابنای بشر ثروت را خوش دارد و از فقر و ناداری برحذر می دارد .
15- درست را از خداوند عالم بگیر .
جهد ائیله درسین آل عئلم – مطلقدن
توقع ائیلمه مطلبی شقدن
تیلیم غافل اولما قدرتلی حقدن
لوطف ائیله سه ذوباب شیر افکن اولور
دیوان /97
16- فقط خوبی در دنیا باقی می ماند .
ساقی دولدور ایچیم جامی مستان
گئدر مئی ایچنلر میخانا قالار
گئچر بو دونیانین یاخشی یامانی
قالسا بیر یاخشی لیق اینسانا قالار
دیوان /108
17- به ثروتمند دیوانه دخترت را مده .
دلی دوولت لی یه وئر مه قیزیی
18- در عروسی غمگین نباش و در عزا نخند .
تویدا غمگین اولوب هر یاسدا گولمه
19- خوب بنشین ، خوب بگو و خوب برخیز .
که یاد آ ور حکمت دین زرتشت است که بر سه اصل پندار نیک ، گفتار نیک ، کردار نیک استوار است .
یاخشی اوتور ، یاخشی دانیش ، یاخشی دور
دیوان /113
تیلیم خان برای گرفتن زن اصولی دارد که باید آویزه ی گوش جوانا نمان باشد که پشیمانی دگر سودی ندارد .
20- اگر زنت را از خانواده ای اصیل بگیری بهتراست او باید ناقص عقل ، نادان و بی وفا نباشد و با حیا و سنگین باشد و برای زن گرفتن عجله نکن .
یار آلاندا اصیل آلسای یئگ ایمیش
دیوان /116
21- حرفت رابه هر نادانی مگو .
22- با دوست مهربان و با دشمن بی رحم باش .
که یاد آور آیه ی شریفه ی اشـــــــــدا علی الکفـــــــــــــار و رحمــــــــــــــــا ء بینــــــــــــــهم است .
23- محبت باید از دل برخیزد ، دوستی به سبب مال و ثروت ریایی است .
گرکدیر محبت قالخا اورکدن
ریایی اولا جاق زر آشنالیغی
دیوان /167
به علاوه ی همه ی این نصایحی که شماره کردیم حکیم تیلیم خان در خصوص باغداری ، معاشرت و دادوستد و مذمت دنیا هم نصایحی دارد که دوستداران تیلیم خان آشنایند .
امید است توانسته باشیم گوشه ای از پند های پیر فرزانه ی شهرمان را به گوش جوانان و پاک دلان و پاک دینان برسانیم .
نصیحت گوش کن جانا که از جان دوست تر دارند
جوانان سعادتمند پند پیر دانا را
حافظ
والسلام علیکم ورحمه الله و برکاه
منابع :
1- حکیم تیلیم خان دیوانی – بیرینجی جیلد – توپلایان اسدالله امیری - 1385
2- دیوان حضرت حافظ شیرازی
3- اینترنت – درس گفتارهایی درباره ی نظامی – دکتر اصغر دادبه – شهر کتاب مرکزی
اولو تاری آدی ائله
تیلیم حئکمت ، اونونکو دور
غئیردن درمان ایسته مه
تیلیم خان پیغمبر وصفینده کی شعرین سونوندا بئله بویورور :
کم اولما شجردن گتیر باری سن
موسلمان اول یولدان چیخما باری سن
قویا جاقسان یئره عوصیان باری سن
تیلیم اول آستانه ایه یئتیشد ین
ص/41
یعنی کی الله تعالی در گاهینده گناه و عصیان بارین یئره قوی و اونا تسلیم اول و بیز دئمیشلی آقاجدان کم اولما و بارگئتیر و تیلیم د ه بویوک شاعیر لریمیز تک جناسدان استفاده بویوروب و باری نی اوچ معناده گئتیریب دیر .
تیلیم خانون چوخ معنالی و عبرت آلمالی شعری بو شعردیر کی بویورور : آدام اوغلو هاوالانما هاوایا
ای انسان ای آدام اوغلی چوخ اوزویه مغرور اولما ، پیلله پیلله ائننده دی تاماشا ، سحر کی قوجالدون و دونیایی دئیشدین و تابوت آتونا میندین اوندا گورملی سن .
چوخ گمراه ائیلمه سن ده حالیوی ، اوزیوی ایترمه ، اصل و مبداین آختار و یو لیوی تاپ ، پر و بالین سیننده و قدرتین الدن گئدنده گورملی سن .
احتضار وقتی چاتاندا بد نین تیتره ر ، گوزلرین نوری اوچر و قووم ،قارداش دوریه ییغیلر و سنی تک قویوب گئدنده گورملی سن .
و بئله نصیحت ائدر کی ای خداوندین بنده سی ، بنده گرک نمازینی قیله و ارکان و اصول دینین بیله ، چون او موقع کی اونی تکبیرینن قبره قویالار گورملی دیر وشعرین سونوندا دییئر کی ای تیلیم خان سن عجب اوز اودویا یاندوی ، اولن دن سورا کیم دادویا چاتا جاق ، پس او ایشلری کی گورمیشی یادویا سال چون کی نکیر و منکر سوال و جواب ائدنده گورملی سن .
بو شعر دئمک اولورد رین عبرت لر و آیوتمالی سوزلر واری که بیز لر اوندان غافیلیک . بو عبرتلی شعردن سورا بویورور کی : گویول گرک بیر ایلقاره بند اولا ، فارس شاعیر لری دئمیشلی : ای یک دله ی صد دله دل یک دله کن . اوره ک گرک هر یانا یئل اسدی گئتمه سین گرک بیر عهد و پیمانه استواراولسون ( شاید منظوری عهد الست اولا ) گرک بیر سوز دانیشا کی مردم پسند اولا و بیر نئیی عمله گئتیره کی سویی شیرین اولا .ایگید گرک خام اولماسون ائل پرست اولسون و عالیملر سوزلرینه قولاغ آسسون . ایگیدلرین گرکمز اخلاقی گند اولسون :
مجازی موقدّس هر نوجوانیی
گرکمز کی طبیعتی گند اولا
مرد کیشی گرک نامرد ین چوره گین یئمه سین ، سوز آپاروپ گئتیرن اولماسین ، بوهتان دئمه سین و علی علیه السلامین پیروی اولسون .تیلیم خان بویورورکی : کهنه دوشمانونان آشنا اولما ، یالاندان دوستون باشینا آند ایچمه ، کورقوشی اهلی ائله ماق اولماز ، ترلان بسله گینن دوست پسند اولا .تیلیم خان بویورور هر یئرده هر سوزی دئمه ، عارف انسانین بوغازی یئددی بندی گرک اولسون .نا نجیب آدامونان اوتوروب دورما و نامرد قاپوسونا گئدیب بوینیوی اگمه .
تیلیمین سوزلرین ائیلمه حاشا
اوزگه ناموسونا ائتمه تاماشا
یئمه نامرد آشین ، تئز قاخار باشا
منیم سوزوم قولاغییدا پند اولا
تیلیم خاندا یوخسول و غنی نی بئله تصویره چئکیب و بیزه اندرز وئریب :
واریی اولسا گلیب یئییب ایچرلر
یوخسول اولسای اطرافییدان کوچر لر
قووم قارداش سنی ائلدن سئچرلر
قورخورام هئچ یادا سالان اولمو یا
باشقا شعرده بئله بویوروب :
مال دونیا چوخ نا مردی مرد ائلر
یوخسوللوق قوجالیق مرده درد ائلر
رنگینی سارالدار ،اوزون زرد ائلر
هرکیم گورسه دئیر وفاداری یوخ
بو شعرین بیر بیتینده فارس لا ر ضرب المثلین تورکوجه دیلده چوخ گوزل گئتیربدیر :
بیر چینه کی پایه سیندن کج اولا
باشی عرشه گتسه اعتباری یوخ
خشت اوّل چون نهد معمار کج
تا ثریا می رود دیوار کج
و ایستر دییه کی ای بشر اول دن ایشی بار انجام وئر .
تیلیم بوشعریده بیر کنایه لی شعر بویوروب و بئله ایستر دییه کی هر شیکارین آردونا گرکمز گئتماق :
اووچو گرک اوو آردیجا گئتمه سین
هر شیکارا گولله سینی آتماسین
هر ایگید کی سئودیگینه چاتماسین
هر باخاندا جیگریندن قان گئدر
تیلیم خان گئنه بئله نصیحت ائدر کین : الله تعالی دان کی علم موطلقدیر گرک درس الان و شقی لردن اورگنماق توقع ائله مه و دئیر کی خداوند قادردن غافیل اولما چون اگر ایسته سه میلچک و مگس ده ،اسلانی ییخر .و فارسلار ضرب المثلی دیر کی : همچو شاهین دراین ملک به کاراست مگس
جهد ائله درسین آل علم موطلقدن
تو قع ایئلمه مطلبی شقدن
تیلیم غافل اولماقدرتلی حقدن
لوطف ائیله سه ذوباب شیر افکن اولور
بیر آیری گوزل شعرده تیلیم خان بویورور :
قالسا بیر یاخشی لیق اینسانا قالار
ای ساقی جامی دولدور ایچیم که مئی ایچنلر گئدرلر و میخانالار قالار .بو دونیانون یاخشی یامانی گئچندیر ، فقط یاخشی لیق انسانا قالار .اگر سوزویه قولاغ آسان اولمادی، دئمه .اوزویی هر ناکسه وورماگینان .بی عقیل ثروتمنده قیزییی وئرمه ، مال و دوولتی گئدر ، دلّیگی قالار .آدام اوغلونون امکی ایشله ماقی حسابه گلمز ، اوزون عذابه سالار وارثه خاطور .حریص اینسان لار بایقوشدولار و بو دونیا خارابا دور ، بایقوش اوچار گئدر خارابا قالار .
تیلیم بیر شعرینده بئله بویورور کی :تیلیم ، ساخلا یاخشی صدف یاخشی دور
یاخشی اوتور یاخشی دانیش یاخشی دور
کی زرتشت درس لرین یادا گئتیریر : پندار نیک ، گفتار نیک ، کردار نیک
تیلیم دئیر ، یار آلاندا اصیل آلسای یئگ ایمیش ووفاسیز یاریلان دوران سورونجه ، حسرت چکیب یالقیز قالسای یئگ ایمیش و یوخسول اولوب ائل طعنه سین چکینجه ، منزیلین غوربته سالسای یئگ ایمیش .
تیلیم دئیر بیلدیگین سوزلری دئمه حریفه هر نمک نشنا سا آچمایین سورفه .
تیلیم دئیر : هر یانا گئدره ی اوزگه – اوزونن ، هئچ کیمسه یه باخما یامان گوزونن ، قووم قووم اولماز قوری سوزونن ، دوست دوست یولوندا قویا جان گرک .
گویول بیر یار سئو کی اصلمند اولسون ، حیاسیز اولماسین حیالی گرک ، سنگین اولا هر جهتدن کمالی ، دانیشدیر سان سوزو معنالی گرک .
تیلیم دئیر دوستا نرم اول دوشمن لری سیندیر سن ، دئسینلر نهنگ دیر بو ، ماهی دئییل
که آیه ی و اشداء علی الکفار رحماءبینهم دان الهام آلوب دور .
تیلیم خان ایگید لری نصیحت ائدر کی آرواد آلماقا تلسمه سین لر :
اوزووی وورماگینان داشینان داغا
چوخ تلسمه گینن آرواد آلماقا
گئدیب خیدمت ائله بیر اصیل باغا
بیر امک قویاندا یوزون آلگینان
تیلیم خان نصیحت ائدر کی : اوزگه توسنینی چاپگینان یاواش
گویول سینه سینه آتماگینان داش
تیشه کیمی اولماگینان خود تراش
ارّه کیمی گاه ایره لی گاه بری
هر یولون استادی بیر پیری وار
بی راهی کسمگه شمشیری وار
تیلیم هر مجلیسین بیر یئری وار
گاهی صدری گوزله گینن گه دری
فارسلار ضرب المثلی دیر کی : در یک دل دو دوست (یار) نمی گنجد
تیلیم خان بونی چوخ گوزل بویوروب : شیکار گلیر بره سیندن یار آشماز
کامیل اولان اوز حد دیندن یار ، آشماز
بیر کونوله ایکی سئوگی یاراشماز
باغبان سالا البت اولور مین باغی ص/165
تیلیم خان دوست توتماغا ، آلوب وئر ماغا ،چوخ اهمیّت وئریب و نئچه یئر لرده بیزلری نصیحت ائدیب : اوزگه سویون آچما گینان چایویا
خلقینن ائیلمه شر آشنا لیغی
باتمان آلیب حئساب وئر مه چرکدن
دریغ ائتمه دوستا اولان گرکدن
گرکدیر محبت قالخا اورکدن
ریایی اولاجاق زر آشنالیغی ص/167
