آیا وعدههای دولت برای توسعه هوش مصنوعی توجیه فنی دارد؟
رهبر انقلاب در تاریخ بیست و ششم آبان 1400 در بیانات خود اعلام کرد: «من پیشنهاد میکنم یکی از مسائلی که مورد تکیه و توجّه و تعمیق واقع میشود، مسئلهی هوش مصنوعی باشد که در ادارهی آیندهی دنیا نقش خواهد داشت... باید کاری کنیم که حدّاقل به ده کشور اوّل دنیا در این مسئله برسیم.»
بعد از این بیانات هوش مصنوعی به صدر دستور کار هر نهاد علمی دولتی و نیمه دولتی و خصوصی در کشور رسید. در این راستا سازمانی به نام هوش مصنوعی نیز تشکیل شد. سازمانی که از ابتدای تشکیل خود با انتقاد روبرو بود. عمده انتقادات نسبت به این سازمان همگی به دلیل نحوه تشکیل این سازمان هستند؛ چرا که سازمان هوش مصنوعی به اعتقاد کارشناسان با روندی غیراصولی تشکیل شد. به صورت خلاصه میتوان گفت دلیل انتقاد کارشناسان برای تاسیس سازمان هوش مصنوعی، تاسیس با عجله و عدم نگاه کارشناسانه در تشکیل این سازمان بوده است.
همچنین سازمان ملی هوش مصنوعی به نوعی خود را رگولاتور این فناوری در کشور معرفی کرده است. اکنون این سازمان زیر نظر معاونت علمی فعالیت میکند. لازم به ذکر است که حسین افشین، رئیس معاونت علمی چندی پیش خبر از ساخت هوش مصنوعی اختصاصی داخلی برای رئیس جمهور و دیگر وزرا را داد.
تمامی این اقدامات و اخبار هر روزه درباره توسعه هوش مصنوعی در کشور این را به مخاطب نشان میدهد که توسعه هوش مصنوعی در کشور امری غیرقابل انکار است.
اما با توجه به بیانات رهبر انقلاب و تشکیل سازمان هوش مصنوعی و قولهایی مانند ساخت دستیار هوش مصنوعی، یک سؤال کلیدی این است که آیا زیرساختهای لازم برای تحقق این اهداف در ایران وجود دارد؟
در گزارشی که دانشگاه شریف به تازگی با عنوان «شاخص هوش مصنوعی ایران 1403» منتشر کرده است پاسخ این سوال آمده. همچنین برای تحلیل بیشتر موضوع با محمد عرفان شمس، نیز گفتوگو کردهام. بنابراین در این گزارش قصد داریم تا با توجه به این منابع امکانات زیرساختی کشور را برای توسعه هوش مصنوعی در کشور مورد بررسی قرار دهیم.
تامین زیرساختهای هوش مصنوعی با هزینه بسیار انجام میشود
دو مورد بسیار معمول، یعنی برق و شبکه پایدار و با کیفیت اینترنت در ایران به دلایل مختلفی دچار اختلال هستند.
محمدعرفان شمس در این باره توضیح داد: «تامین تجهیزات در حوزه هوش مصنوعی در ایران با هزینه بالا انجام میشود و تعداد کلGPUهایی هم که در کشور وجود دارد، اصلا قابل مقایسه با دنیا نیست. به عنوان مثال گوگل، متا، آمازون و یا مایکروسافت هر کدام به تنهایی بیش از پنجاه هزار GPU در زیرساخت خود دارند. اما در ایران ما حتی ۱۰۰۰ عدد کارت گرافیک مدلH100 یا H200 هم داریم؟»
شمس ادامه داد: «ما وقتی در خصوص دستیار اختصاصی رئیسجمهور صحبت میکنیم، یعنی احتیاج به مدل زبانی بزرگ یا LLMها خواهیم داشت و این مدلها با توجه به ماهیت خودشان، احتیاج به سختافزارهای قوی و به تعداد زیاد دارند. به این دلیل که این مدل باید به گونهای ساخته شود که به عنوان دستیار رئیسجمهور، پاسخی قاطع و متقن ارائه دهد. در نتیجه این مدل نیازمند دادههای بسیار زیادی است که آموزش دیده باشند و به کمک هوش مصنوعی مولد بتوان در نهایت اطلاعات دقیقی را ارائه کرد. در نتیجه وقتی درباره مقیاس دولت صحبت میکنیم و انتظار تولید یک دستیار هوش مصنوعی برای رئیسجمهور کشور را داریم، در حقیقت به حجم بسیار بالایی از منابع GPU احتیاج خواهیم داشت.»
اما GPU تنها مشکل این عرصه نیست، محمدعرفان شمس، مشکل کمبود رک را هم مطرح کرد: «با فرض تامین این تعداد GPU، ما احتیاج به چندین هزار رکهای حداقل ۴۰ کیلوواتی داریم که بتوانیم از این تجهیزات میزبانی کنیم. چون این تجهیزات در رکهای معمولی ۷کیلوواتی که عرف کشور ما هستند، به هیچ عنوان قابل استفاده نخواهند بود. بنابراین معضل بعدی که در این زمینه وجود دارد، تامین رک با نیازمندیهای یک زیرساخت هوش مصنوعی خواهد بود.»
او در نهایت به این نتیجه رسید که برای آموزش مدلهای زبانی بزرگ، کشور نیازمند تعداد زیادی GPU است و این تجهیزات را باید با هزینه بسیار بالا خریداری کند. همچنین از سویی دیگر احتیاج به برق پایدار و فضای رک با پارامترهای مناسب یک کارخانه هوش مصنوعی مطرح است.
شمس همچنین اشاره میکند که برای ایجاد یک مدل زبانی هوش مصنوعی نیازمند محتوا هستیم اما این درحالی است که تولید محتوای فارسی در سطح اینترنت بسیار کم شده است.
موضوع زیرساختهای مورد نیاز برای توسعه هوش مصنوعی از جمله مواردی است که در گزارش دانشگاه شریف نیز در نظر گرفته شده است. این گزارش در خصوص زیرساختها ذکر کرده است: «از دلایل اصلی عدم توسعه و پذیرش هوش مصنوعی در کسبوکارهای ایرانی، کمبود نیروی کار ماهر و نبود زیرساختهای مناسب است. این دو عامل کلیدی، به طور جدی مانع گسترش هوش مصنوعی در بنگاههای ایرانی شده است.»
رگولاتوری برای فناوری توسعه نیافته
همانطور که اشاره شد، سازمان هوش مصنوعی به عنوان یک ناظر بر فعالیتهای حوزه هوش مصنوعی به وجود آمده است البته که این وظیفه در کنار تلاشهای این سازمان برای توسعه این فناوری در نظر گرفته شد.
اما رویکرد کسبوکارهای ایرانی نسبت به هوش مصنوعی فارغ از این که این فناوری تا چه حد در کشور توسعه داشته است و یا زیرساختهای مورد نیاز آن چه هستند، تا به امروز چگونه بوده است؟ در بین کسب و کارهای نوآور، هوش مصنوعی با اقبال بلند تری روبرو بوده است. اکنون مراکز نوآوری و استارتاپها در حوزههای مختلف از فینتک گرفته تا سلامت دیجیتال سعی کردهاند از هوش مصنوعی بهره برند.
این درحالی است که بخش عمده اقتصاد کشور، که شامل اقتصاد سنتی میشود چندان توجهی به فناوری هوش مصنوعی نداشتهاند. گزارش شریف در بخشی به این موضوع پرداخته است.
عدم اقبال بخش سنتی اقتصاد ایران نسبت به هوش مصنوعی را گزارش شریف در یک پرسشنامه بررسی کرده. پرسشنامه «سنجش بهکارگیری هوش مصنوعی در شرکتهای ایرانی» توسط تیم تحقیقاتی مرکز استراتژی و تحول هوش مصنوعی شریف و آزمایشگاه سایستی دانشگاه شریف با همکاری مرکز نوآوری و تحول دیجیتال اتاق بازرگانی تهران تهیه شده است. نتایج این ارزیابی را در تصویر زیر مشاهده میکنید. به نظر میرسد در تولید صنعتی بیش از ۳۷ درصد از هوش مصنوعی استفاده شده است. بر این اساس استقبال کسبوکارها از هوش مصنوعی کم بوده است.
همچنین در این گزارش ذکر شده است که کسبوکارهای ایرانی از لحاظ بهرهمندی از هوش مصنوعی هفت سال با کشورهای دیگر فاصله دارد.
قوانین حفاظت از دادهها کافی نیست
تنها زیرساختهای سختافزاری نیستند که در توسعه یک فناوری نقش دارند. مسائلی مانند قوانین و تنظیمگری و نیروی انسانی متخصص نیز در زمره مهمترین زیرساختها در حوزه هوش مصنوعی هستند.
برای مثال در ایران، قوانین مناسبی برای حفاظت از دادهها و حریم خصوصی افراد وجود ندارد. این موضوع میتواند مانعی برای توسعه پروژههای هوش مصنوعی مبتنی بر دادههای کلان باشد. نداشتن قوانین مشخص در مورد مدیریت دادهها و نحوه استفاده از آنها، میتواند باعث ایجاد مشکلات قانونی برای شرکتها و پژوهشگران در این زمینه شود.
تمام موارد ذکر شده از میان گفت و گوی محمد عرفان شمس، راهبر تیم محصولی آروانکلاد و گزارش دانشگاه شریف از شاخص هوش مصنوعی در کشور، میتوان به این نتیجه رسید که این فناوری هنوز راه زیادی برای پیمودن در ایران دارد. به همین خاطر شاید باید مسئولان در بیان وعدههایی همچون ساخت دستیار هوش مصنوعی رئیس جمهور یا رگولاتوری هوش مصنوعی با دقت بیشتری عمل کنند.