امروزه واژه دولت هوشمند را زیاد می‌شنویم ممکن است این سؤال پیش آید که چه تفاوتی میان دولت الکترونیک و دولت هوشمند وجود دارد؟ و آیا اصلاً با هم فرق دارند؟
در اکثر مواقع واژه دولت الکترونیک و دولت هوشمند با یک معنا استفاده می‌شود. این اشتباه را حتی در سطوح کارشناسان هم می‌توان مشاهده کرد. تفاوت‌هایی بین دولت الکترونیک و دولت هوشمند وجود دارد که نباید این دو مفهوم را به جای یکدیگر به کاربرد.
در چند سال گذشته، مفهوم دولت الکترونیکی دولت‌ها را قادر ساخته است تا با استفاده از اینترنت به مردم خدمت کنند همچنین به دولت‌ها این امکان را می‌دهد که داده‌ها را به طور کارآمد جمع‌آوری، پردازش و گزارش دهند و تصمیم‌گیری خود را بهبود بخشند. با این حال، پیشرفت‌ها در فناوری‌های هوشمند، شهروندان آگاه‌تر و اقتصادهای متصل جهانی فرصت‌هایی را ایجاد کرده‌اند که دولت‌ها را وادار می‌کند تا در نقش خود در جامعه امروز تجدیدنظر کنند.
دولت‌ها با درک اهمیت داده‌هایی که برای بهبود خدمات خود در اختیار دارند، برای ایجاد سهولت در دسترسی خدمات یکپارچه، تعامل با شهروندان، تدوین خط‌مشی‌ها و اجرای راه‌حل‌های مناسب، شروع به بردن مفهوم دولت الکترونیک به سطح جدیدی یعنی بودن در جامعه و تبدیل خود به "دولت هوشمند" کرده‌اند.
به طور خلاصه می توان گفت دولت الکترونیک را استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در ارائه خدمات دولت به شهروندان، کسب‌وکارها، کارمندان دولت و سایر نهادهای دولتی تعریف می‌کنند. دولت الکترونیکی سه نسل دارد؛ نسل اول اطلاعاتی سازی، نسل دوم انتقال الکترونیکی و نسل سوم آن دولت هوشمند است. اگرچه اکثر کشورها در حال گذار از نسل اول دولت الکترونیکی یعنی اطلاعاتی‌سازی به نسل دوم یعنی انتقال الکترونیکی هستند، اما تعداد محدودی از کشورها در حال گذار به نسل سوم یعنی دولت هوشمند هستند.
دولت هوشمند
دولت هوشمند (smart government) موضوعی کاملاً جدید است که برخلاف نسل‌های قبل متکی به ساختاری یکپارچه و هم سطح برای تبادل اطلاعات بین شهروندان، نظام مدیریتی جامعه و دولت است. دولت هوشمند به دنبال ایجاد یک جامعه توسط اکثریت اعضا با قوانین تعریف شده است که به صورت تعاملی، برخط و آنی اطلاعات بین آنها تبادل می‌شود. این تعریف شاید کمی آرمانی به نظر بیاید ولی از نظر عملی قابلیت اجرا دارد.
ایجاد زیرساخت‌های لازم برای ورود به نسل سوم دولت الکترونیک در ایران
از هدف‌های مهم دولت هوشمند ایران می‌توان به ایجاد زیرساختی تعاملی میان دولت، کسب‌وکارها و مردم به معنای عام اشاره کرد. به طوری که کسب‌وکار و شهروندان بتوانند نیازهای خود را تأمین و اطلاعات خود را با دیگران و دولت به صورت امن به اشتراک بگذارند. هوشمند سازی پیش نیازهایی دارد که در صورتی که سازمان و یا کسب‌وکاری بخواهد به سمت آن برود قبل از عملیاتی کردن طرح باید مقدماتی را برای خود فراهم کند. در واقع لازم است مسیر نسل های دولت الکترونیک را طی کند. چراکه نمی‌توان از یک سازمان سنتی که تمامی کارهای خود را به صورت دستی و کاغذی انجام می‌داد به یک‌باره تبدیل به یک سازمان هوشمند شد و همه کارها را به هوش مصنوعی سپرد. در ابتدای این مسیر باید زیرساخت‌ها را برای این سازمان سنتی فراهم کرد. به عبارتی در ابتدا این سازمان باید فرایندها را الکترونیک کند و به تناسب آن فرایندها، با اعمال یکسری شاخص‌ها، به سمت مدیریت هوشمند برود به نحوی که در آن کاربر کمترین دخالت را در سیستم کنترلی و نظارتی داشته باشد و کار بتواند به صورت هوشمند پیش برود. در سال ۱۳۹۹ با شیوع کرونا نیاز به هوشمند سازی بیش از پیش مشهود شد. درواقع کاملا روشن شد که هوشمند سازی نیاز هر دولت و سازمانی است. در نتیجه، تلاش و حمایت دولت از همان سال برای عملیاتی شدن هوشمندسازی در تمامی دستگاه‌ها و نهادها افزایش یافت. نهادها و دستگاه‌های اجرایی این پیش‌فرض را در ذهن خود دارند که امکان الکترونیکی کردن تمامی خدمات به صورت الکترونیک به یک‌باره بسیار سخت است، اما مقدمات لازم را برای هوشمند سازی فراهم می‌کند. سازمان فناوری اطلاعات ایران و وزارت اطلاعات طرح کلانی را مطرح کرده‌اند که در این طرح، تمامی وزارتخانه‌ها به عنوان جزئی از این معماری کلان باید یک مسیر واحد را طی کنند.
در مقاله تفاوت‌های دولت الکترونیک و دولت هوشمند در سایت سیتاد، به طور تفصیل به بررسی مراحل ورود به نسل سوم (دولت هوشمند) در ایران پرداخته‌ایم.
با فعالیت‌هایی که در کشور برای تحقق دولت هوشمند صورت گرفته است می‌توان پی برد که در حال حاضر ایران در حال گذار از دولت الکترونیک به هوشمند است. گرچه در برخی حوزه‌ها کمبود سیاست‌ها و قوانین احساس می‌شود اما می‌توان امید داشت که این گذار هرچه سریع‌تر محقق شود. تحقق دولت هوشمند نیازمند همکاری تمامی آحاد جامعه، همه نهادها و روابط و تعاملات مناسب آنها می‌باشد. راهکارها و توصیه‌های سیاستی که حاصل بررسی سیاست‌ها و برنامه‌های کشور در حوزه دولت الکترونیک است، می‌تواند زمینه لازم را برای تحقق دولت هوشمند فراهم کند.
