کهگیلویه و بویراحمدمختصات: ۳۰٫۶۷°شمالی ۵۱٫۶۰°شرقی
مرکزیاسوج جمعیت (۱۳۹۵)۷۱۳/۰۵۲[۱]تعداد شهرستان‌ها۷منطقه زمانیIRST (گرینویچ+۳:۳۰)-تابستان (دی‌اس‌تی)IRDT (گرینویچ+۴:۳۰)
کهگیلویه و بویراحمد یکی از استان‌های لرنشین کشور ایران است. مرکز آن شهر یاسوج است و با مساحتی حدود ۱۶هزار و ۲۴۹ کیلومتر مربع، سرزمینی نسبتاً مرتفع و کوهستانی است کهگیلویه و بویراحمد به سرزمین آبشار های خروشان معروف است.
جمعیت کهگیلویه و بویراحمد بر پایه سرشماری مرکز آمار ایران در سال۱۳۹۵ برابر با۷۱۳/۰۵۲ نفر بوده که ۵۰ درصد آن‌ها در شهرها سکونت دارند.
این استان به هفت شهرستان و ۱۶ بخش تقسیم شده‌است که شامل ۱۶ شهر و بیش از ۱۷۰۰ روستا می‌گردد. * . شهرستانهای این استان عبارتند از: (مرکز شهرستان)
استان کهگیلویه و بویراحمد از جمله استان‌های جنوبی ایران به‌شمار می‌رود که با پنج استان همسایه است:
از شرق با استان اصفهان و فارس، از جنوب با استان بوشهر، از غرب با خوزستان و از شمال با چهارمحال و بختیاری.
آمار
این استان از نظر جمعیت و مساحت از استان‌های کوچک ایران است و درهر دو مورد دارای رتبه ۲۸ در بین سی استان می‌باشد. بزرگترین و پرجمعیت‌ترین شهرستان استان، شهرستان بویراحمد به مرکزیت یاسوج می‌باشد.
استان کهگیلویه وبویراحمد را به دیار آریوبرزن می‌شناسند. حمداله مستوفی در تاریخ گزیده از ایل جاکی نام می‌برد.
در قدیم چهار ایل بویراحمد، نویی، دشمن‌زیاری و چرام را اصطلاحاً «چهاربنیچه» می‌نامیدند. منطقه‌ای که اکنون استان کهگیلویه و بویراحمد نام دارد دارای پیشینه کهن تاریخی است. هر چند در گذشته‌ای نه چندان دور، جزء یکی از بلوکهای مملکت فارس بوده و از روستاهای توابع کازرون به‌شمار می‌رفته‌است که خود شامل دو قسمت می‌شد: قسمت شمال شرقی که آن را سردسیر و کوهستانی و پشت کوه می‌نامیدند و قسمت جنوبی و غربی که نره کوه و بهبهان نامیده می‌شد.
پژوهشگران بر این باورند که مهد حکومت بزرگ هخامنشیان و محل تولد پادشاهان بزرگ آن در منطقهٔ «انشان» بوده و هم‌اکنون نیز آثاری در رابطه با صحت این موضوع در کهگیلویه و بویراحمد کشف شده‌است.
این استان (منطقه جغرافیایی این استان) در دوره هزاره ۴ قبل از میلاد بخشی از تمدن عیلام بوده.
این استان به جز در سلسله حکومت سامانیان و طاهریان و قراقویونلو و قسمت شمالی ان در حکومت مادها جزیی از خاک تمامی حکومت‌های ایران بوده.
در ۲۲ تیرماه ۱۳۴۲ طبق تصویبنامه مجلس شورای ملی، سرزمین ایلات ششگانه کهگیلویه و بویراحمد (۱– بویراحمد ۲– طیبی ۳– بهمئی ۴– چرام ۵– دشمن زیاری ۶– بابویی) که تا آن زمان بخشی جزء استان فارس و بخشی جزء استان خوزستان بود از این دو استان جدا شد و به فرمانداری کل تبدیل گردید و متعاقب آن شهر یاسوج مرکز استان در سال ۱۳۴۴ شکل گرفت و سرانجام در خرداد سال ۱۳۵۵ با همان محدوده به استان تغییر یافت.[۴]
نوشتار اصلی: تاریخ لرستان
لرستان به معنی سکونتگاه مردم لر[۵] واژه‌ای است که به سرزمین‌های لرنشین اطلاق می‌گردد و به معنای گستره جغرافیایی است که مردم لر در آن سکونت دارند. با این توضیح می‌توان حدود لرستان را از دشت‌های غرب خانقین و مندلی در عراق تا دشت ارژن در استان فارس در ایران و از شمال از استان همدان، تا سواحل خلیج فارس به صورت حدودی تعیین کرد.[۶] گستره نام لرستان پیش از حکومت صفویان، سکونتگاه لرهای بختیاری و بویر احمدی را هم شامل می‌شد. اما پس از حکومت صفویان سکونتگاه لرهای بختیاری را منطقه بختیاری نام‌گذاری کردند و سکونتگاه لرهای کهگیلویه و بویراحمد را منطقه کهگیلویه و بویراحمد نام‌گذاری کرده و جغرافیای نام لرستان به حدود استان لرستان و ایلام کنونی محدود شد.[۵] این منطقه نیز در حکومت قاجاریان به دو بخش پشتکوه و پیشکوه تقسیم شد.[۵] امروزه لرستان نام یکی از استان‌های غربی ایران است. در نمودار زیر تقسیمات لرستان از ۳۰۰ هجری قمری تاکنون آورده شده‌است.[۷]
ب۱۳=لیراوی،دشتی،دشتستان،تنگستان
لرستان لر کوچک لر بزرگ لرستان فیلی پشتکوه بختیاری بویراحمدی لرستان استان ایلام چهارمحال و بختیاریکهگیلویه و بویراحمد خوزستان و شهرستان ممسنی
مردم استان غالباً به گویش‌های جنوبی لری صحبت می‌کنند. این گویش برای دیگر لر زبانان به ویژه لُرهای بختیاری قابل درک است و تا سواحل شمالی خلیج فارس (شهرستانهای گناوه، دیلم و تنگستان رواج دارد. به استناد کتاب «ممسنی در گذرگاه تاریخ» مردم لرستان، ممسنی و حتی دشتستان بوشهر از یک نژاد بوده و با یک زبان صحبت می‌کنند. ولی مردم بویر احمدی اصالتا لر تبار هستن اصلی‌ترین مشخصه هی فرهنگی و اجتماعی منطقه، در گذشته ساختار اجتماعی عشایری بوده‌است. هرچند امروزه این ساختار دگرگونی زیادی داشته اما هنوز موقعیت اجتماعی و شناسایی افراد حتی در جامعه شهری استان نیز از طریق وابستگی و تعلقات آن‌ها به ساختار ایلی تعیین می‌گردد. این منطقه در گذشته نه چندان دور، در قلمرو شش ایل بویر احمد، طیبی، بهمئی، دشمن زیاری، بابویی بوده‌است. اکثر مردم استان کهگیلویه و بویراحمد، به زبان لری صحبت می‌کنند.[۳] این گویش بازمانده زبان ایرانیان قدیم است که کمتر تحت تأثیر زبان‌های بیگانه قرار گرفته‌است و اختلافات ریشه‌ای با سایر گویش‌های زبان کردی ندارد.
کهگیلویه و بویراحمد دارای ۲۱۷ گردشگاه زیارتی و تفرجگاهی است که گردشگران تابستانی می‌توانند از آن‌ها دیدن کنند.
۱۸ رودخانه کوچک و بزرگ، ۴۰ چشمه جوشان آب آشامیدنی و معدنی، ۱۷حلقه قنات، پنج آبشار، سه دریاچه، ۶۰دره و تنگه، بوستانها و دشت‌های سرسبز، امامزاده‌ها، گنبدها، قلعه‌ها، کاروانسراها، مساجد، آب انبارها آتشکده‌ها، پل‌ها و برج‌های تاریخی از دیگر نقاط گردشگری منطقه‌است.
نامهای ایلات جاکی (مترادف با زمیگان)، چرام، دشمن زیار و بویر احمد (مترادف با باوی= بئونی اوستا) به ترتیب به معانی دارندگان زمینهای ییلاقی و قشلاقی، رمه سفید، ستم‌کننده به دشمن و ده هزار نفری می‌باشند. یعنی ایل باوی (بویر احمد) با تعداد نفرات کثیر بزرگترین ایل منطقه بوده‌است. از جمله مکان دیگر استان را می‌توان در شهر دیشموک جست از جمله قلعه شاه منصور لیراب، تنگ بالیاو، امامزاده میرسالار، گوردخمه در دیشموک، کوه دل‌افروز، کوه غارون (کوهایی سرشار از گیاهان طبیعی و داروئی)، قلعه تاریخی دیشموک و این شهر دارای اب هوایی سردسیری است و از مکان‌های خوش اب هوا در استان می‌باشد. دیشموک شهری است در استان کهگیلویه و بویراحمد و شهرستان کهگیلویه، جمعیت این شهر در سال ۱۳۸۵، برابر با ۴٬۰۵۳ نفر (۷۱۰ خانوار) بوده، وسعت بخش دیشموک: ۹۷۶کیلومتر مربع، ارتفاع شهر دیشموک از سطح دریا: ۱۷۷۵ متر می‌باشد. مردم این شهر به زبان لری (گویش بهمئی) و از ایل بزرگ بهمئی (سردسیری) می‌باشند. این شهر دارای زمستان سرد و تابستانی معتدل است. موقعیت آن: از شمال به شهرستان لردگان چهارمحال و بختیاری، از غرب به ایذه و باغملک خوزستان، از جنوب به ارتفاعات ۳ هزار متری کوه سیاه و بخش بهمئی گرمسیر و از شرق به بخش‌های مارگون و چاروسا و شهر دهدشت ارتباط دارد. تا مرکز شهرستان ۹۶ کیلومتر فاصله دارند و ۷ کیلومتر تا امامزاده میرسالار فاصله دارند این شهر از نظر امکانات در شرایط نامساعدی می‌باشد که توجه ویژه برای پیشرفت و بهبود وضعیت آن دارد. این شهر در وسط کوه‌ها قرار دارد که در زمستان آب و هوای بسیار سردی را دارد که در سال ۹۷ گاز رسانی به این شهر شروع شده‌است.
اماکن گردشگری: از جمله مکان‌های گردشگری این شهر عبارتند از: قلعه تاریخی دیشموک، گور دخمه (در کوه بر فراز شهر دیشموک) بالاتر از محله برگره، امامزاده میرسالار (واقع در ۷کیلومتری جنوب شهر دیشموک)، قلعه شاه منصور (واقع در روستای لیراب)، کوه سر به فلک کشیده دل‌افروز، غار ده احمد در ۵ کیلومتری شمال غرب دیشموک
معادن: معدن نیترات پتاسیم لیراب با ظرفیتی بیش از یک میلیون تن؛ چاه‌های نفت پارسی کوه سیاه و چاه‌های پلمپ شده برفکون: قلعه دیشموک: قلعه دیشموک بر بلندای صخره‌ای گچی و در غرب شهر دیشموک واقع شده‌است. ابعاد تقریبی آثار فوق در ابعاد حدود ۲۵۰×۲۵۰ متر و ارتفاع آثار در حدود ۲۵ متر می‌باشد. نوع مصالح ساختمانی که در این قلعه بکار برده شده‌است عبارتند از سنگ و ملات گچ که دارای استحکام خوبی هستند. برای تأمین آب آشامیدنی ساکنین قلعه و راه ورودی قلعه، راهی خاص و زیر زمینی وجود داشته که بیش از ۲۰۰ متر طول دارد. قدمت این آثار به دوره‌های تاریخی واسلامی می‌رسد. چشمه‌ها: کرنگ، سربلقاب، ده ورگ: کوه‌ها: کوه غارون ۳۶۵۰متر، کوه دل‌افروز ۳۰۱۰ متر، کوه مانگشت ۳۵۰۰متر، کوه برفکون ۳۲۵۰ متر، کوه سیاه ۳۲۸۵ متر، کوه منگار ۳۱۱۰ متر، کوه کله ۳۱۸۰ متر، کوه بورک ۳۱۰۸ متر— یکی از روستاهای بخش دیشموک روستای کرنگ می‌باشد که در این بخش واقع شده که دارای طبیعت بکر و باغات وحشی و زیبا است که چشم هر بیننده ای را به خود جلب می‌کند. روستای کرنگ در ۲۰ کیلومتری شهر دیشموک و در میان کوههای سربه فلک کشیده دل افروز و نسح طاووس “نسه” و کوه شرنگ رنگ واقع شده می‌باشد . کرنگ دارای طبیعت بکرو باغات وحشی و زیبا می‌باشد که چشم هر رهگذری را به خود جلب می‌کند.مردم این مناطق همیشه در همه مراسمات شادی و سوگواری کنار هم هستند و شریک شادی و غم یکدیگرهستند. و مردم این مناطق بهمئی‌نشین هستند که در فصل تابستان دورهم جمع شده و هرکس در باغ و زمین خود مشغول می‌باشد . پوشش گیاهی منطقه: دارای گیاهانی بسیاری که بیشتر آن‌ها دارای خواص دارویی می‌باشند. گیاهانی شامل چویل٬ جاشیر ٬ملیر٬ برنجاس ٬کنگر٬ گلگت٬ شیر شیرو٬ خارسه٬ دوتوبره٬ ریواس٬ بکلو٬ می‌باشد . درختان بدون ثمر چون سپیدار٬ بید ٬فیش ٬کیکم ٬تنگس ٬گینه و همچنین دارای باغهای سرسبزی می‌باشد که دارای درختان میوه چون تاگ ٬انواع انگور ٬گردو ٬سیب ترش ٬سیب شیرین٬ هلو ٬ آلو٬ زردآلو٬ زالزالک٬ مهلو٬ بن٬ کلخنگ٬ انجیر٬ا نچیچک٬ انار٬ گیلاس ٬گلابی و غیره می‌باشد . چشمه‌های متعدد: روستای کرنگ دارای چشمه‌های بسیاری می‌باشد که آب این چشمه‌ها بسیار سرد و گوارا می‌باشد. شهید والا مقام قاسم آفریدونی هم رزم شهید چمران از ساکنان این منطقه بوده‌است.
نقاط دیدنی در دیشموک: قلعه دیشموک، برد دالو (سنگی سوراخ شده و به شکل اتاقک و متعلق به هزاران سال قبل)، پیر پلنگ، برم گراب آبگیری به نام برم سوره نیز از نقاط دیدنی طبیعی دیشموک است. راز و رمز طبیعت مناطق بخش دیشموک را نمی‌توان توصیف کرد؛ طبیعت در جشن بهاری این مناطق بکر آنچنان مسحورکننده است که خاطره سفر هر گردشگری به نقاط گردشگری شهر دیشموک و بخش دیشموک همواره در دل او خواهد ماند. استقبال گردشگران نوروزی از دگرگونی طبیعت همواره در نخستین روزهای سال نو به چشم می‌خورد و طبیعت خدادادی و مناظر دیدنی باشکوه بخش دیشموک خاطرات فراموش نشدنی را در دفتر خاطرات سفرهای میهمانان نوروزی ثبت می‌کند. طبیعت بکر و تپه‌های پوشیده از گل‌های رنگارنگ چشم‌اندازهای بسیار زیبایی را طراحی کرده‌است. آنان که مشتاق دیدار از طبیعت خدادادی و آب‌های خروشان در کنار شالیزارهای سرسبز هستند، با سفر به بخش دیشموک قلعه تاریخی دیشموک و قلعه شاه منصور روستای لیراب ضمن دیدار از این مناطق و بهره‌مندی از طبیعت دل‌انگیز از مهمان‌نوازی مردم خونگرم این بخش برخوردار خواهند شد. کوهستان‌ها به گلستانی پر از گل‌های وحشی رنگارنگ تبدیل شده و گل‌های زرد، آبی و قرمز در میان چمن‌های سرسبز دشت‌ها جلوه‌ای خاص به طبیعت شهر دیشموک و روستاهای اطراف آن بخشیده است. مناطق روستایی از جاذبههای خوب گردشگری برخوردار هستند. فعالیت کشاورزی در این مناطق می‌تواند برای میهمانان دیدنی باشد. مناظر و چشم‌اندازهای طبیعی در روستاهای بخش دیشموک بی‌نظیر است، درختان و گونه‌های مختلف گیاهی، رودخانه‌های خروشان و اماکن تاریخی در روستاهای لیراب، فارتق و اسفندان و درغک همه ساله پذیرای مسافران و گردشگران زیادی از سراسر کشور است. شهر دیشموک با اقلیمی سردسیری و با ارتفاع یک‌هزار و ۹۰۰ متر از سطح دریا، دارای جاذبههای طبیعی و تاریخی بی‌نظیری است که متأسفانه آنچنان که باید معرفی نشده‌اند. آب خروشان رودخانه معروف تنگ فارتق در دامنه کوههای پوشیده از گل و گیاه این منطقه چشم‌انداز بی‌نظیری را خلق کرده‌است. همه ساله در ایام نوروز مهمانان و گردشگران زیادی از نقاط مختلف کشور راهی این دیار می‌شوند و در دل شهر دیشموک سفر به شمال کشور را تجربه می‌کنند.
این استان از نظر اقتصادی به عنوان ناحیه کشاورزی و دامپروری به‌شمار می‌آید. بعد از دامداری و کشاورزی صنایع استخراج نفت گچساران و کارخانه قند یاسوج و مجتمع دنا صنعت یاسوج (تولید انواع لوله‌های پلیمری) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، ولی با این حال فعالیت‌های صنعتی و معدنی در این استان نسبت به سایر مناطق کشور، رشد نیافته و رونق چندانی ندارد. به‌طور کلی صنایع موجود در این استان به دو گروه تقسیم می‌شوند، که عبارتند از صنایع دستی و ماشینی. بزرگترین صنعت موجود استان، صنعت نفت است. در زمینه معادن نیز این استان دارای معادن بوکسیت، مس، فسفات، گوگرد، و غیره‌است.
نفت و گاز استخراجی از این استان یکی از منابع عمده تولید نفت و گاز کشور می‌باشد.
استان کهگیلویه و بویراحمد یکی از پنج استان ایران می‌باشد که با بحران سوء تغذیه و ناامنی غذایی دست به گریبان است.
شاخص کشوری میانگین کوتاهی قد در کشور ایران هم‌اکنون شش درصد بوده که در استان کهگیلویه و بویراحمد به واسطه سوءتغذیه این میزان با دو برابر افزایش حدود ۱۲ درصد برآورد شده‌است.
