در سلسله صفويان شهر تبریزيکی از بزرگترين مراکز هنر و قالی بافی بود . در زمان سلطنت شاه عباس صنعت قالی بافی بسيار ترقی کرد . وی علاقه فراوانی به فرش داشت و آن را تا مقام يک هنر ارتقاء داد . او دستور بافت فرش های نفيسی را داد و آنها را به مساجد سليمانيه و استانبول هديه کرد فرش معروف اردبيل 12 سال پس از سلطنت شاه طهماسب بافته شد امروزه فرش معروف اردبيل يکی از گنج های موزه ويکتوريا لندن محسوب می گردد .
از فرشهای معروف دوران صفويه می توان به فرش شکارگاه اشاره کرد که امروزه در موزه شهر ميلان نگهداری می شود . توجه شاهان صفويه به هنر فرش باعث رونق صنعت قالی گشت که باعث بافت فرشهای نفيسی شد که امروزه تعداد زيادی از آن وجود دارد که نمونه هايي نيز در موزه فرش ايران موجود می باشد .
عصر صفويه,دوران و عظمت هنر قاليبافي بخصوص نقشه هاي قالي در ايران است با آغاز حكومت خاندان صفوي برخي از پادشاهان هنر دوست اين خاندان نظير شاه طهماسب و شاه عباس صفوي به تشويق و ترويج هنرهاي ملي و سنتي, بخصوص فرشبافي پرداخته اند در اين دوره كارگاههاي بزرگ طراحي و قالي بافي سلطنتي داير گرديد و فرشهاي گرانبهايي از اين دوره در موزه هاي سراسر دنيا وجود دارد از معروفترين اين فرشها, فرش معروف به شيخ مني است كه ذر سال 942 قمري و در زمان شاه طهماسب بافته شده است كه به علت جهل و ناداني حاكمان وقت اين اثر تاريخي بوسيله دلالان خارجي ربوده شد و اكنون در موزه ويكتوريا آ لبرت لندن نگهداري ميشود فرش ديگر اين دوران فرش شكارگاه است كه در سال 929 قمري در زمان شاه اسماعيل بافته شد و هم اكنون در موزه پولدي پتسومي ميلان نگهداري ميشود از جمله مراكز قالي بافي در اين زمان اصفهان, تبريز, كاشان, همدان, شوشوتر و هرات بوده اند.
اين طرح در زمان صفوی به گلزار هم مشهور بوده و پوپ از نقشه گلستان كه می توان آن را فردوس يا پاليز هم ناميد با نام باغ فردوس كه گلستان مينوی است ياد می كند . باغ فردوس يكی از اساسی ترين مفاهيم در فرهنگ ايرانی است و هميشه در انديشه و احساسات ايرانيان موقعيتی مركزی داشته است . فردوس باغی است محصور با چند حصار پشت سر هم كه يك حصار از همه بلند تر و پهن تر است.
تعداد حصارها معمولاً هفت عدد است ( با توجه به جایگاه عدد هفت در عرفان اسلامی ) به صورت كه اهريمن نتواند به آن راه پيدا كند. حاشيه های مكرر در فرش ايران همين ديوارهای متعدد فردوس است. فردوس دارای سرچشمه آب است، ازلی – ابدی كه هميشه آب در سرچشمه آن جريان دارد در فردوس انواع حيوانات و گياهان از بهترين انواع وجود دارند و بدون آسيب اهريمن و مرگ ، زندگی شاد و جاودانه ای را می گذرانند.
همين مفهوم در ذهن طراح نقش به صورتی تصوير شده است كه ديدن چنين صحنه ای بر فرش مصداق بارز مفاهيم باغ بهشت را يادآوری می كند. باغ گلستان فرش ايرانی با ساختار هندسی طراحی شده و حوض يا آبگير مركزی به شكل مدور يا چهار گوش نقش می شد در اطراف آن با تقسيمات منظم و بنيادين ايرانی كه از الگوی دوازده قسمتی تبعيت می كند، آبگيرها يا شبكه های آبی در چهار طرف حوض اصلی با چهار باغچه مزين به نقوش گياهان طراحی می شد . گاهی در نقشه های متفاوت تعداد آبگيرهای اطراف حوض اصلی به مضارب عدد دو ، افزايش می يابد
.در اين فردوس ماهی و پرندگان و ديگر حيوانات و گياه ها پراكنده بود به گونه ای كه گل كاری و درخت كاری گياهان و حيوانات منظم و سنجيده بوده و شبكه آبياری راه هايی برای عبور داشته باشد. عمده قالی های نقش گلستان باقی مانده از دوران صفويه به بعد است . در قالی معروف كاخ تيسفون ، نقش گلستان است. در كل تعداد فرش های موجود و باقی مانده از این نقش در جهان به بيست عدد می رسد. نقوش خشتی و قاب قابی نيز در بافت اشكالی را تشكيل می دهند كه نقشمايه اصلی تمامی آنها را باغ فردوس می سازد . حتی نقشه سبزی كار كرمان هم ، يادآور حكايت فردوس بر فرش است.
این مطاب را تقدیم به قالی شویی ها میکنیم
ريز نقش های گياهی
شرح و تفضيل نقش اسطوره ای گل نيلوفر آبی به طور كامل در مشروح توضيحات طرح ماهی درهم در پيش خواهد آمد . نقش اين گل به مرور به گل های اناری و در زمان شه عباس به گل شاه عباسی مبدل می شود . ريشه اسطوره ای اين گل به افسانه ميترا و آيين آن اشاره دارد . چنين می توان برداشت نمود كه گل نيلوفر آبی نماد شاخص تجلی اين اسطوره در فرش دستباف است.
اين نگاره ديرين سال در مغرب زمين به نام نخل بادبزنی (palmette) و نيلوفر آبی مشهور است و در فارس به شكل ساده تر آن گل گنكر گوينده و متداول ترين نگاره فرشبافی دوران صفوی است. اين نقشمايه در بيشتر فرش های فارس به شيوه هندسی و ساده شده ساسانی آراسته شده است.
این مقاله را باید به قالیشویی مادر و شاهکار تقدیم کنیم.
