نگارنده: محمد رضائیان جویباری
داوری: راهکاری کارآمد برای حل و فصل اختلافات
مقدمه: تعریف داوری
داوری (Arbitration) یک روش جایگزین حل و فصل اختلافات (Alternative Dispute Resolution - ADR) است که در آن، طرفین دعوا به جای مراجعه به دادگاههای دولتی، با تراضی یکدیگر، رسیدگی به اختلاف خود را به یک یا چند شخص مستقل و بیطرف به نام «داور» واگذار میکنند. رأی صادره توسط داور یا داوران، در صورت رعایت شرایط قانونی، قطعی و لازم الاجرا است.
به بیان سادهتر، داوری نوعی «دادگاه خصوصی» است که طرفین با اراده خود آن را ایجاد میکنند و قواعد آن را تا حد زیادی تعیین میکنند. این نهاد ریشه در فقه اسلامی (قضاء تحکیم) و حقوق ایران دارد و قوانین آن عمدتاً در مواد ۴۵۴ تا ۵۰۱ قانون آیین دادرسی مدنی مصوب ۱۳۷۹ و نیز قانون داوری تجاری بینالمللی مصوب ۱۳۷۶ پیشبینی شده است.
ارکان اصلی داوری
یک فرآیند داوری متشکل از سه رکن اصلی است:
1. قرارداد داوری (موافقتنامه داوری): هسته مرکزی و اساس هر داوری است. این قرارداد میتواند به صورت شرط داوری در ضمن قرارداد اصلی (قبل از بروز اختلاف) یا به صورت موافقتنامه مستقل (پس از بروز اختلاف) منعقد شود. بدون وجود یک موافقتنامه داوری معتبر، هیچ فرآیند داوری نمیتواند آغاز شود.
2. طرفین اختلاف: اشخاص حقیقی یا حقوقی که با اراده آزاد خود، حق رجوع به دادگاه را از خود سلب کرده و داور را برای فصل اختلاف برگزیدهاند.
3. داور یا هیأت داوری: شخص یا اشخاصی که برای رسیدگی و صدور رأی انتخاب میشوند. داور باید دارای شرایطی مانند اهلیت، بیطرفی، استقلال و در اغلب موارد تخصص در موضوع اختلاف باشد.
---
مزایای داوری در مقایسه با دادگستری
داوری به دلیل ساختار منعطف و خصوصی خود، دارای مزایای متعددی است که آن را به گزینهای جذاب برای حل اختلافات، به ویژه در disputes تجاری تبدیل کرده است.
۱. سرعت
فرآیند دادرسی در دادگاهها به دلیل تراکم پروندهها و تشریفات قانونی اغلب طولانی است. در داوری، طرفین و داوران میتوانند با توافق یکدیگر، مهلتهای کوتاهتری را برای انجام اقدامات تعیین کنند. حذف مراحل تجدید نظرخواهی در بسیاری از موارد (با توافق طرفین) نیز به طور چشمگیری زمان خاتمه dispute را کاهش میدهد.
۲. محرمانگی
جلسات دادرسی و اسناد و مدارک پرونده در دادگاهها عموماً public و علنی هستند. در حالی که داوری یک فرآیند کاملاً محرمانه است. جز در مواردی که طرفین توافق دیگری کرده باشند، هیچ شخص ثالثی حق دسترسی به اطلاعات پرونده را ندارد. این ویژگی برای شرکتها و بازرگانانی که حفاظت از اسرار تجاری و اعتبار خود را حیاتی میدانند، بسیار حائز اهمیت است.
۳. تخصصی بودن
قضات دادگستری در امور عمومی حقوقی تخصص دارند، اما ممکن است در یک رشته بسیار تخصصی (مانند قراردادهای پیچیده نفتی، مالکیت فکری، فناوری اطلاعات یا ساختارهای مالی مهندسی شده) فاقد تخصص عمیق باشند. در داوری، طرفین میتوانند یک داور یا هیأتی از داوران را انتخاب کنند که دقیقاً در زمینه موضوع dispute دارای تخصص و تجربه فنی و علمی هستند. این امر دقت و کیفیت رسیدگی را به شدت افزایش میدهد.
۴. صرفهجویی در هزینه
اگرچه هزینههای داوری (شامل حقالزحمه داوران، هزینههای مؤسسه داوری و ...) ممکن است در نگاه اول بالا به نظر برسد، اما در مقایسه با هزینههای غیرمستقیم دادرسی قضایی (مانند اتلاف وقت طولانی مدیران، از دست رفتن فرصتهای تجاری، هزینههای اداری و وکالت برای پیگیریهای طولانی) اغلب مقرون به صرفهتر است. سرعت داوری خود عاملی کلیدی در کاهش هزینهها محسوب میشود.
۵. انعطافپذیری تشریفات
در دادگاه، آیین دادرسی توسط قانون تعیین شده و قاضی ملزم به رعایت آن است. اما در داوری، طرفین میتوانند با توافق، قواعد رسیدگی را خودشان تعیین کنند. مثلاً میتوانند نحوه ابلاغ اوراق، مهلتهای قانونی، نحوه ارائه ادله و حتی حاکمیت قانون حاکم بر ماهیت dispute را مشخص کنند. این انعطاف، رسیدگی را بر اساس نیازهای خاص dispute شکل میدهد.
۶. قطعیت رأی
طرفین میتوانند در موافقتنامه داوری، رأی صادره را «قطعی و غیرقابل اعتراض» اعلام کنند. این امر به معنای پایان یافتن dispute در همان مرحله اول است. در سیستم قضایی، آراء معمولاً در مراحل تجدیدنظر و فرجامخواهی قابل اعتراض هستند که موجب طولانیتر شدن روند میشود.
۷. قابلیت اجرا در سطح بینالمللی
این مزیت، داوری را برای قراردادهای بینالمللی ضروری میسازد. بر اساس «کنوانسیون نیویورک ۱۹۵۸ در مورد شناسایی و اجرای آرای داوری خارجی» که ایران و اکثر کشورهای تجاری جهان به آن پیوستهاند، آرای داوری صادره در یک کشور عضو، در سایر کشورهای عضو به سادگی و با تشریفات بسیار سادهتری نسبت به احکام دادگاههای خارجی، به رسمیت شناخته و اجرا میشوند. اجرای حکم یک دادگاه ایرانی در یک کشور دیگر، اغلب فرآیندی پیچیده و طاقتفرسا است.
۸. حفظ روابط تجاری
فضای حاکم بر داوری، بر خلاف فضای خصمانه و رسمی دادگاه، معمولاً دوستانهتر و مبتنی بر حل مسئله است. این امر امکان ادامه همکاری و روابط تجاری بین طرفین را حتی پس از خاتمه dispute فراهم میسازد.
جمعبندی و نتیجهگیری
داوری نه یک رقیب برای سیستم قضایی، بلکه یک مکمل قدرتمند و کارآمد برای آن است. این نهاد با ارائه بستری خصوصی، تخصصی، سریع و منعطف، پاسخگوی نیازهای پیچیده جامعه تجاری و حقوقی امروز است.
توصیه نهایی: گنجاندن یک «شرط داوری» دقیق و سنجیده در قراردادها، یا انعقاد یک «موافقتنامه داوری» پس از بروز اختلاف، سرمایهگذاری هوشمندانهای برای مدیریت ریسکهای آینده و تضمین حل بهینه تعارضات است.
