مقاله سوم دکتر محمد رضائیان جویباری

مقاله سوم: حقوق بین‌الملل محیط زیست و اصل مسئولیت‌های مشترک اما متفاوت (CBDR): عدالت اقلیمی در پرتو توافق پاریس

گرد آورنده: محمد رضائیان جویباری

چکیده:

تغییرات اقلیمی یکی از بزرگ‌ترین تهدیدات برای بشریت و امنیت بین‌المللی محسوب می‌شود.پاسخ حقوقی جامعه بین‌المللی به این چالش فرامرز، در چارچوب حقوق بین‌الملل محیط زیست و به طور خاص، «اصل مسئولیت‌های مشترک اما متفاوت» (Common But Differentiated Responsibilities - CBDR) شکل گرفته است. این مقاله به بررسی تکامل این اصل از کنوانسیون ریو (۱۹۹۲) تا توافق پاریس (۲۰۱۵) می‌پردازد. استدلال مقاله این است که توافق پاریس با حرکت از یک مدل دوقطبی سخت (کشورهای توسعه‌یافته در مقابل در حال توسعه) به سمت مدلی انعطاف‌پذیرتر و مبتنی بر «تعیین مشارکت‌های ملی» (NDCs)، عملی‌سازی اصل CBDR را در عصر جدیدی قرار داده است. با این حال، چالش‌های جدی در زمینه اجرا، نظارت و تأمین مالی همچنان پابرجاست.

مقدمه:

اصل CBDR بر دو رکن استوار است:

۱.مشترک: همه دولتها مسئولیت دارند در حفاظت از محیط زیست جهانی مشارکت کنند.

۲.متفاوت: این مسئولیت‌ها به دلیل سطوح مختلف توسعه اقتصادی و فناوری، و همچنین سهم تاریخی کشورها در ایجاد مشکل، یکسان نیستند. کشورهای توسعه‌یافته به دلیل سهم بیشتر در انتشار تاریخی گازهای گلخانه‌ای و دارا بودن توانایی بیشتر، مسئولیت رهبری و ارائه کمک را بر عهده دارند.

این اصل برای اولین بار به طور رسمی در«بیانیه ریو» (۱۹۹۲) تصریح شد و پایه و اساس پروتکل کیوتو (۱۹۹۷) را تشکیل داد که تنها برای کشورهای Annex I (توسعه‌یافته) تعهدات الزام‌آور کاهش انتشار مقرر کرد.

بدنه اصلی:

۱. تحول در رویکرد: از کیوتو به پاریس

· مدل کیوتو: یک مدل «از بالا به پایین» بود که هدف‌های کاهش انتشار را به طور متمرکز برای گروهی خاص از کشورها تعیین می‌کرد. این مدل با انتقاداتی مواجه شد؛ از جمله عدم مشارکت بزرگ‌ترین منتشرکنندگان در حال حاضر (مانند چین و هند) و خروج ایالات متحده.

· مدل پاریس: یک مدل «از پایین به بالا» را اتخاذ کرد. بر اساس این مدل، هر کشور به طور داوطلبانه «مشارکت ملی تعیین‌شده» (NDC) خود را اعلام می‌کند. این امر باعث مشارکت جهانی شد، اما ضمانت اجرایی آن را تضعیف کرد.

۲. تجلی اصل CBDR در توافق پاریس:

· ماده ۲: هدف اصلی توافق، نگه داشتن افزایش دمای زمین «زیر ۲ درجه سانتیگراد» و تلاش برای محدود کردن آن به ۱.۵ درجه است. این هدف، جنبه «مشترک» مسئولیت را نشان می‌دهد.

· ماده ۴:

· کشورهای توسعه‌یافته «باید رهبری» را در امر کاهش انتشار بر عهده گیرند (بازتاب جنبه «متفاوت»).

· کشورهای در حال توسعه «باید تلاش خود را برای حرکت به سوم کاهش انتشار ادامه دهند»، اما این امر مشروط به «حمایت مالی و فنی» از سوی کشورهای توسعه‌یافته است.

· تأمین مالی (ماده ۹): کشورهای توسعه‌یافته متعهد شده‌اند تا برای کمک به کشورهای در حال توسعه در زمینه کاهش انتشار و سازگاری با تغییرات اقلیمی، سالانه ۱۰۰ میلیارد دلار تأمین کنند. این قلب تپنده اصل CBDR در توافق پاریس است.

۳. چالش‌های پیش رو و آینده اصل CBDR:

· کمبود تأمین مالی: تحقق وعده ۱۰۰ میلیارد دلاری با مشکل مواجه بوده و این امر اعتماد بین کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه را خدشه‌دار کرده است.

· کفایت NDC ها: حتی اگر همه کشورها به تعهدات فعلی NDC خود عمل کنند، جهان به سمت افزایش دمای حدود ۲.۷ درجه سانتیگراد پیش می‌رود که فاجعه‌بار است. این امر نیاز به یک مکانیسم تقویت شفاف و پنج‌ساله برای NDC ها را ضروری می‌سازد.

· افزایش آسیب‌پذیری و مسئله «خسارات و زیان‌ها» (Loss and Damage): کشورهای در حال توسعه و جزیرهای کوچک، که کمترین سهم را در ایجاد تغییرات اقلیمی داشته‌اند، بیشترین آسیب را می‌بینند. پذیرش اصل جبران «خسارات و زیان‌های» غیرقابل اجتناب در کنفرانس COP27 در شرم‌الشیخ، گام بزرگی بود، اما عملیاتی کردن آن و تأمین منابع مالی اختصاصی برای آن، چالش بعدی عدالت اقلیمی است.

نتیجه‌گیری:

توافق پاریس با به روزرسانی اصل CBDR و ایجاد یک چارچوب جهانی و فراگیر،نقطه عطفی در حقوق بین‌الملل محیط زیست محسوب می‌شود. موفقیت نهایی این توافق و تحقق عدالت اقلیمی، به سه عامل وابسته است: ۱) افزایش جاه‌طلبی کشورها در NDC های آینده، ۲) اجرای کامل و شفاف تعهدات تأمین مالی توسط کشورهای توسعه‌یافته، و ۳) ایجاد مکانیسم‌های عملی و عادلانه برای پرداختن به خسارات و زیان‌های جبران‌ناپذیر. آینده کره زمین آزمایشگاهی برای سنجش اثربخشی حقوق بین‌الملل در مقابله با یک چالش کاملاً جمعی خواهد بود.