آلودگی نفتی به ورود نفت و فرآوردههای نفتی و هر گونه مشتقات آن به محیط زیست، بهویژه آبها، خاک و هوا گفته میشود. این آلودگی معمولاً در نتیجه فعالیتهای انسانی مانند نشت نفت از تانکرها، خطوط لوله، سکوهای نفتی و تاسیسات صنعتی رخ میدهد.
آلودگی نفتی عواقب زیست محیطی بسیار جدی دارد و میتواند به اکوسیستمهای آبی و خشکی آسیبهای جبرانناپذیری وارد کند. نفت به دلیل خاصیت چسبندگی و سمی بودن، میتواند بر روی پرندگان، پستانداران و سایر موجودات زنده تأثیر منفی گذاشته و باعث مرگ آنها شود. همچنین، آلودگی نفتی میتواند به پوشش گیاهی آسیب رسانده و کیفیت آب را به شدت کاهش دهد. علاوه بر این، آلودگی نفتی بر اقتصاد منطقه نیز تأثیرگذار بوده و به صنایع شیلات، گردشگری و سایر صنایع وابسته به محیط زیست آسیب وارد میکند.
آلودگی نفتی به اشکال مختلفی میتواند رخ دهد و هر یک از این انواع، پیامدهای زیستمحیطی متفاوتی به همراه دارد. آلودگی نفتی میتواند به صورت حاد یا مزمن باشد اما در نهایت عواقب زیادی را برای محیط زیست با خود به همراه دارد. در ادامه به معرفی انواع آلودگیهای نفتی خواهیم پرداخت که عبارتند از:
نشت نفت خام یا فرآوردههای آن به دریاها، پدیدهای است که هر روزه در دریاها رخ میدهد. این آلودگی در نتیجه فعالیتهای انسانی مانند نشت نفت از تانکرها، سکوهای نفتی، خطوط لوله زیر دریایی و یا به دلیل تصادفات دریایی رخ میدهد.
نفت به دلیل ماهیت روغنی و سمی بودن، اثرات مخربی بر اکوسیستمهای دریایی دارد. این ماده میتواند پرندگان دریایی، پستانداران دریایی و سایر موجودات زنده درون آب را آلوده کرده و مرگ آنها را به دنبال داشته باشد. همچنین، نفت میتواند به گیاهان دریایی آسیب برساند و به طور کلی، زنجیره غذایی دریایی را مختل کند.
علاوه بر این، آلودگی نفتی میتواند به سواحل آسیب رسانده و منجر به کاهش ارزش اقتصادی مناطق ساحلی شود. پاکسازی آلودگی نفتی نیز بسیار دشوار و پرهزینه است و معمولاً مدت زمان زیادی طول میکشد.
آلودگی نفتی خاک به ورود ترکیبات نفتی مانند نفت خام، بنزین، گازوئیل و سایر فرآوردههای نفتی به خاک گفته میشود. این آلودگی معمولاً در نتیجه فعالیتهای انسانی مانند نشت نفت از خطوط لوله، مخازن ذخیرهسازی، تاسیسات صنعتی و یا حوادث حمل و نقل رخ میدهد.
ترکیبات نفتی به دلیل خاصیت آلی و سمی بودن، میتوانند به شدت به خاک آسیب رسانده و خواص فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی آن را تغییر دهند. این آلودگی میتواند به گیاهان، جانوران و میکروارگانیسمهای موجود در خاک آسیب رسانده و حتی وارد زنجیره غذایی شود. علاوه بر این، آلودگی نفتی خاک میتواند به آبهای زیرزمینی نفوذ کرده و آنها را نیز آلوده کند.
آلودگی نفتی در اتمسفر به ورود ترکیبات نفتی مانندهیدروکربنهای آروماتیک چند حلقهای (PAHs)، بنزن و تولوئن به هوا گفته میشود. این آلودگی معمولاً به صورت غیرمستقیم و در نتیجه فعالیتهای انسانی رخ میدهد. فرآیندهای صنعتی، احتراق سوختهای فسیلی در نیروگاهها و خودروها، تبخیر ترکیبات نفتی از مخازن ذخیرهسازی و نشت نفت از خطوط لوله از جمله مهمترین منابع تولید این آلودگی هستند.
همچنین، تبخیر ترکیبات نفتی از سطح خاک و آبهای آلوده به نفت نیز میتواند منجر به آلودگی هوا شود. ذرات ریز و بخارات حاصل از این ترکیبات وارد هوا شده و میتوانند مسافتهای طولانی را طی کنند و در نهایت به صورت بارانهای اسیدی یا ذرات معلق در هوا به زمین بازگردند. این آلودگی میتواند اثرات مخربی بر سلامت انسان، محیط زیست و اقلیم داشته باشد و باعث ایجاد مشکلات تنفسی، سرطان و افزایش اثر گلخانهایشود.
آلودگیهای نفتی از طریق راههای مختلفی وارد محیط زیست میشوند و متأسفانه هر روزه شاهد وقوع این پدیده مخرب هستیم. این آلودگیها منابع متنوع و گستردهای دارند و هر کدام به نحوی منجر به آلودگی بخشهای مختلف اکوسیستم میشوند. در ادامه به برخی از مهمترین منابع آلودگی نفتی در دریا و خشکی اشاره خواهیم کرد که عبارتند از:
آلودگی نفتی یکی از جدیترین تهدیدات برای اکوسیستمهای آبیو خشکی است. نفوذ نفت به محیط زیست، تأثیرات مخربی بر تمامی موجودات زنده از جمله گیاهان، جانوران و میکروارگانیسمها دارد. نفت با ایجاد یک لایه روغنی روی سطح آب، مانع از تبادل اکسیژن بین آب و هوا شده و موجب مرگ آبزیان میشود. در ادامه به بیان تعدادی از اثرات مخرب آلودگی نفتی بر اکوسیستم میپردازیم که عبارتند از:
آلودگی نفتی یکی از بزرگترین تهدیدها برای اکوسیستمهای دریایی است. یکی از مهمترین اثرات مخرب این آلودگی، اختلال در تبادل اکسیژن در آب دریا است. هنگامی که نفت وارد آب میشود، به دلیل چگالی کمتر نسبت به آب، روی سطح آن گسترش مییابد و یک لایه روغنی تشکیل میدهد.
این لایه روغنی مانعی نفوذناپذیر در برابر گازها ایجاد میکند. در نتیجه، تبادل اکسیژن بین جو و آب به شدت کاهش مییابد. این کاهش اکسیژن محلول در آب، برای تمامی موجودات آبزی به ویژه جانورانی که به سطح آب نزدیکتر هستند و از اکسیژن محلول در آب تنفس میکنند، بسیار خطرناک است. کاهش اکسیژن میتواند منجر به خفگی و مرگ بسیاری از گونههای آبزی شود.
همچنین، این لایه روغنی مانع از نفوذ نور خورشید به داخل آب میشود که برای انجام فتوسنتز توسط گیاهان آبزی ضروری است. در نتیجه، تولید اکسیژن توسط گیاهان آبزی کاهش مییابد و این امر بر روی کل اکوسیستم دریایی تأثیر منفی میگذارد.
هنگامی که نفت وارد دریا میشود، ترکیبات سمی موجود در آن به تدریج در آب پخش شده و وارد بدن موجودات دریایی میشود. این اتفاق از طریق روشهای مختلفی رخ میدهد. برخی از موجودات دریایی به طور مستقیم با نفت تماس پیدا کرده و آن را بلعیده یا از طریق پوست جذب میکنند.
موجودات ریزتر مانند پلانکتونها که در پایه زنجیره غذایی قرار دارند، به دلیل تماس مستقیم با نفت آلوده میشوند. این موجودات سپس توسط موجودات بزرگتر خورده شده و به این ترتیب سموم نفتی در سطوح بالاتر زنجیره غذایی منتقل میشوند. ماهیها، پرندگان دریایی و پستانداران دریایی از جمله موجوداتی هستند که به طور مستقیم یا غیرمستقیم در معرض این سموم قرار میگیرند. با تجمع این سموم در بدن موجودات دریایی در سطوح بالاتر زنجیره غذایی، غلظت آنها به شدت افزایش مییابد، پدیدهای که به آن تجمع زیستی گفته میشود.
این افزایش غلظت میتواند باعث مسمومیت، بیماری و حتی مرگ این موجودات شود. همچنین، زمانی که انسانها از این موجودات دریایی آلوده تغذیه میکنند، این سموم وارد بدن آنها شده و میتواند مشکلات سلامتی جدی ایجاد کند.
هنگامی که نفت به خاک نفوذ میکند، مولکولهای بزرگ و پیچیده آن، منافذ موجود در خاک را مسدود کرده و یک لایه غیرقابل نفوذ ایجاد میکنند. این لایه مانع از حرکت آزاد آب و هوا در خاک شده و در نتیجه، نفوذپذیری خاک به شدت کاهش مییابد.
علاوه بر این، برخی از ترکیبات موجود در نفت با ذرات خاک واکنش داده و باعث ایجاد ترکیبات پیچیدهتری میشوند که این ترکیبات نیز منافذ خاک را مسدود کرده و نفوذپذیری را بیشتر کاهش میدهند. کاهش نفوذپذیری خاک در اثر آلودگی نفتی عواقب جدی به دنبال دارد. از جمله این عواقب میتوان به کاهش نفوذ آب باران به داخل خاک، افزایش رواناب سطحی، فرسایش خاک، کاهش حاصلخیزی خاک و در نهایت تخریب اکوسیستم اشاره کرد.
آلودگی آبهای زیرزمینی با نفت، یک چالش زیست محیطی جدی است که در نتیجه نشت نفت از تاسیسات نفتی، لوله های حامل نفت و یا حوادث دریایی رخ میدهد. ترکیبات نفتی سبکتر به سرعت تبخیر شده و همراه با بارندگی وارد خاک شده و به آبخوانها میرسند. ترکیبات سنگینتر نیز به تدریج از طریق منافذ خاک به سمت پایین حرکت میکنند. عوامل مختلفی مانند نوع خاک، میزان بارندگی و عمق آبخوان بر سرعت و میزان آلودگی تأثیرگذار هستند.
این آلودگی نه تنها کیفیت آب را کاهش داده و آن را برای مصارف مختلف نامناسب میکند، بلکه خطرات بهداشتی جدی برای انسان و سایر موجودات زنده ایجاد کرده و به اکوسیستم آسیبهای جبران ناپذیری میرساند. پاکسازی آبهای زیرزمینی آلوده بسیار پرهزینه و زمانبر است، بنابراین پیشگیری از آلودگی از طریق نگهداری صحیح از تاسیسات نفتی و مدیریت صحیح پسماندهای نفتی از اهمیت بالایی برخوردار است.
همانطور که گفته شد، آلودگیهای نفتی به طور مستمر و روزانه و با دلایل مختلفی ایجاد میشوند و بخش زیادی از این آلودگیهای ایجاد شده از کنترل انسانها خارج است. اما برای کمرنگ شدن اثرات زیست محیطی آن، راهکارهایی برای مقابله و کنترل انواع آلودگیهای نفتی وجود دارد که در ادامه به بیان آن میپردازیم. این موارد عبارتند از:
مکش نفت شناور در سطح دریا یکی از روشهای رایج و متداول برای پاکسازی آلودگیهای نفتی است، اما این روش به تنهایی نمیتواند تمام مشکل را حل کند و دارای محدودیتهایی است. مکانیسم کلی این روش به این صورت است که از تجهیزات خاصی مانند اسکیمرها استفاده میشود تا لایه روغنی نفت را از سطح آب جمعآوری کنند.
اما این روش تنها برای نفت شناور روی سطح آب موثر است و نمیتواند نفت نفوذ کرده به آب، رسوبات یا موجودات دریایی را جمعآوری کند. همچنین، در شرایط آب و هوایی نامساعد مانند طوفان و امواج بزرگ، عملیات مکش نفت با مشکل مواجه میشود. علاوه بر این، بخشی از نفت ممکن است به صورت قطرات ریز در آب پخش شده و جمعآوری آن با این روش دشوار باشد.
گیاه پالایی یکی از روشهای نوین و دوستدار محیط زیست برای پاکسازی خاکهای آلوده به مواد نفتی است. در این روش از توانایی برخی گیاهان در جذب، تجمع و تجزیه آلایندههای نفتیاستفاده میشود. ریشههای این گیاهان مواد نفتی را از خاک جذب کرده و با کمک میکروارگانیسمهای موجود در ریشه، آنها را به مواد بیضرر تبدیل میکنند.
سپس، گیاهان آلوده برداشت شده و در شرایط ایمن دفع یا سوزانده میشوند. گیاه پالایی روشی کم هزینه و سازگار با محیط زیست است و برای پاکسازی خاکهای آلوده در مناطق وسیع و صعبالعبور مناسب است. انتخاب گیاه مناسب برای گیاه پالایی به نوع آلودگی، شرایط آب و هوایی و نوع خاک بستگی دارد.
شستشو و تمیز کردن تجهیزات نفتی در سکوها و پالایشگاهها یکی از مهمترین مراحل در حفظ محیط زیست و جلوگیری از آلودگیهای نفتی است. تجهیزات و ماشینآلات در پالایشگاهها و تاسیسات نفتی به طور مداوم با مواد روغنی و آلوده کننده در تماس هستند. بنابراین، این تجهیزات باید به صورت دورهای و با استفاده از تجهیزات مقابله باالودگي هاي نفتي مناسب، جذب و پاکسازی شوند تا از ایجاد آلودگی نفتی جلوگیری شود.
یکی از بهترین و سریعترین روشها در نظافت تجهیزات نفتی به کار گیری انواع فنس بوم و جاذب هاي نفتي است. با جذب و پاكسازي ، لایههای روغن صنعتی و چربی از روی تجهیزات و ماشین آلات مختلف پاکسازی شده و سطوحی تمیز بر جای میماند. این کار نه تنها از آلودگی محیط زیست جلوگیری میکند، بلکه باعث افزایش عمر مفید تجهیزات و بهبود عملکرد آنها نیز میشود.
علاوه بر آن با شستشوی منظم تجهیزات نفتی در سکوها و پالایشگاهها، از نشت نفت و آلودگی های آن به محیط زیست جلوگیری میشود.
برای نظافت و پاکسازی تجهیزات و ماشینآلات در صنایع نفتی، بهترین راه استفاده از روش مکانیزه نظافت است. دستگاههای نظافت صنعتی بسیاری طراحی شدهاند تا به شکلی اختصاصی به نظافت آلودگی نفتی بپردازند. در ادامه به معرفی برخی از این دستگاهها میپردازیم که عبارتند از:
